Tháng bảy âm lịch - mùa Vu Lan báo hiếu, cũng là mùa xá tội vong nhân. Chúng ta nhớ những câu thơ Nguyễn Du trong Văn tế thập loại chúng sinh:

Tiết tháng bảy mưa dầm sùi sụt,
Toát hơi may lạnh buốt xương khô
Não người thay buổi chiều thu,
Ngàn lau nhuốm bạc lá ngô rụng vàng...

           Ở một đất nước suốt 30 năm đánh giặc, hoàn cảnh đẩy đưa anh em một nhà bắn giết lẫn nhau, tiếng súng vừa ngưng thì lại xuất hiện những kẻ thù mới nơi biên giới trên đất liền và ngoài hải đảo. Theo một thống kê chưa đầy đủ, chỉ tính một bên tham chiến, đã có 915 ngàn ngôi mộ liệt sĩ được quy tập, còn hơn 200 ngàn hài cốt thất lạc chưa tìm thấy. Nếu tính cả hai phía, bao gồm binh sĩ lẫn dân thường, có thể hơn ba triệu người Việt da vàng máu đỏ đã chết vì bom rơi đạn nổ trong những cuộc chiến tranh vừa qua. Cảnh tượng khi hoà bình lập lại “bạn bè mấy đứa vừa xanh nấm mồ” và “mẹ già lên núi tìm xương con mình” trong ca khúc Trịnh Công Sơn cho đến nay vẫn chưa hề lùi vào quá khứ.

           Nguyễn Du viết về những người chết trận:

Khi thất thế tên rơi đạn lạc
Bãi sa trường thịt nát máu rơi
Mênh mông góc bể chân trời
Nắm xương vô chủ biết rơi chốn nào?

           Đọc những câu thơ đó tự nhiên nhớ đến cuộc chiến đấu gan dạ và không cân sức của những người lính Việt Nam ở Hoàng Sa năm 1974 và Trường Sa năm 1988. Hai trận hải chiến, 138 người con Việt đã bỏ mình vì chủ quyền bất khả xâm phạm của Tổ quốc. Nhưng những người lính dũng cảm đó, nhất là những người đã hy sinh trên các hộ tống hạm, khu trục hạm và tuần dương hạm ngày 19-01-1974 ở Hoàng Sa, vẫn chưa được ghi công và vinh danh thoả đáng. Gần đây dư luận nói nhiều đến việc trả lại công bằng lịch sử cho những người lính đã ngã xuống để bảo vệ biển đảo thiêng liêng của Tổ quốc, như một nghĩa cử có tính chất biểu tượng của tinh thần hoà giải và hoà hợp dân tộc, đặc biệt qua những câu chuyện được phản ánh trong loạt bài trên báo Tuổi trẻ tháng 9-2009, báo Đại đoàn kết tháng 6 và 7-2011.

            Nhìn rộng ra, theo tinh thần khoan dung của văn hoá dân tộc và đức từ bi Phật giáo, những người anh em máu đỏ da vàng, do những hoàn cảnh lịch sử khác nhau, đã ngã xuống trên mảnh đất này đều là con của mẹ Việt Nam. Nhà nước ta, năm 2007, đã cho phép và tạo điều kiện cho Thiền sư Nhất Hạnh tổ chức lễ cầu siêu cho đồng bào và chiến sĩ trận vong ở cả ba miền Nam Trung Bắc. Đó là một sự kiện có ý nghĩa nhân đạo, góp phần hàn gắn vết thương trong từng gia đình. Chủ trương xã hội hóa nghĩa trang quân đội Sài Gòn ở Biên Hoà cũng thể hiện truyền thống nhân nghĩa đó của dân tộc.

            Thật cảm động khi được biết, hàng chục năm liền, những người cựu chiến binh lặn lội nơi rừng sâu núi thẳm, xưa từng là bãi chiến trường, để tìm kiếm hài cốt đồng đội. Trong việc này có sự giúp đỡ rất lớn của các cơ quan chính quyền, các đơn vị quân đội và đồng bào ở các địa phương. Đặc biệt là có sự tham gia tích cực của một số nhà ngoại cảm, tuy rằng kết quả về mặt này cần được kiểm chứng cụ thể bằng công nghệ giám định ADN để tránh việc thất lạc các hài cốt, gây những hệ lụy rất khó sửa chữa về sau.

            Trên đất nước ta, xã nào, huyện nào, tỉnh nào cũng có nghĩa trang liệt sĩ. Hàng vạn đoàn khách, có cả khách nước ngoài, đã đến viếng những địa điểm nổi tiếng như nghĩa trang Trường Sơn, nghĩa trang Mười cô gái Ngã ba Đồng Lộc, di tích Thành cổ Quảng Trị, khu di tích đền tưởng niệm Bến Dược… Có thể gặp ở đó những bà mẹ thăm mộ con, những người vợ viếng chồng, cả những người lính già dành phần đời còn lại của mình chăm sóc nơi an nghỉ của các đồng đội vắn số.

            Hiện nay, trên các trang báo, trên các làn sóng phát thanh và truyền hình, việc tìm kiếm thân nhân mất tích trong chiến tranh vẫn là một nhu cầu bức thiết của rất nhiều gia đình. Một số đơn vị và cá nhân có sáng kiến lập ra trang web để phổ biến rộng rãi sơ đồ phần mộ ở các nghĩa trang để những người ở xa cũng có thể vào mạng tìm thông tin. Nơi đó, rất nhiều ngôi mộ vẫn còn ghi trên tấm bia “liệt sĩ chưa có tên” mà chưa biết khi nào mới được bổ sung. Gần đây, ở TP Hồ Chí Minh, văn phòng đại diện phía Nam của Hội hỗ trợ gia đình liệt sĩ VN đã được thành lập với nhiệm vụ giúp đỡ tìm kiếm hài cốt liệt sĩ thất lạc hoặc chưa xác định danh tính, kết nối và cung cấp thông tin cho các gia đình, quy tập và di chuyển hài cốt liệt sĩ về quê hương…

            Dưới từng mái nhà, con người không thể nào yên giấc khi chưa tìm ra người thân thất lạc, xương thịt không biết gửi gắm nơi chân trời góc bể nào. Hiểu điều đó, chính phủ ta đã bày tỏ thiện chí giúp Hoa Kỳ tìm kiếm hài cốt lính Mỹ chết trong chiến tranh Việt Nam. Với sự giúp đỡ của phía Việt Nam, họ đã thu nhặt được nhiều hài cốt, cả trên đất liền và trên biển, làm an lòng các gia đình Mỹ.

            Về phần mình, ta cũng phải trân quý xương thịt Việt Nam như vậy, không phân biệt thành phần giai cấp, chính kiến, chức vụ… Nghĩa tử là nghĩa tận, đó là đạo lý của dân tộc. Đối với kẻ thù còn như thế, huống hồ là đối với đồng bào cùng máu mủ. Chỉ có tình thương yêu, sự khoan dung mới chữa lành những vết thương dân tộc vẫn còn rỉ máu. Điều này càng quan trọng khi đất nước ta đang bị gây hấn ngoài biển Đông, đứng trước hiểm họa bị xâm lấn ảnh hưởng đến sự toàn vẹn lãnh thổ. Hoà giải với quá khứ, thông qua thái độ ứng xử với những người đã ngã xuống là một cách quan trọng để kêu gọi sự đoàn kết, tập hợp các nguồn lực nhằm bảo vệ và xây dựng Tổ quốc.

           Bên cạnh những việc làm hợp đạo lý đối với những người đã nằm xuống, hiện vẫn còn nhiều hiện tượng đáng chê trách. Chẳng hạn, nhân danh “công nghiệp hoá, hiện đại hoá”, có nơi giải toả nghĩa trang một cách tùy tiện để xây dựng cơ quan, nhà máy, mở đường cao tốc hay thành lập khu du lịch… Thường xuất hiện trên các trang báo quảng cáo những thông báo giải toả nghĩa trang mà thời hạn cho các thân nhân di dời hài cốt chỉ có 30 ngày. Đồng bào ở các vùng quê xa làm sao đọc báo để nắm thông tin đó mà xoay xở cho kịp? Nếu thân nhân người đã khuất không có mặt để lo liệu, thì cơ quan chức năng sẽ toàn quyền di dời và không hiếm trường hợp hài cốt bị nhầm lẫn, thất thoát mà cuối cùng, khi gia đình biết được thì sự đã rồi, cũng chẳng ai đứng ra nhận lãnh trách nhiệm. Đó là chưa kể những tình huống oái oăm, rất đau lòng cho người còn sống mà không tiện viết ra ở đây. Lối ứng xử với người chết như thế thật là tàn nhẫn, vô nhân đạo.

           Hiện nay, chúng ta hay nói nhiều đến giá trị tâm linh, yếu tố tâm linh trong đời sống. Quả thật, dân tộc được trường tồn như ngày hôm nay, ngoài sức mạnh kinh tế, quốc phòng, uy tín thế giới…, còn có vai trò cực kỳ quan trọng của những giá trị văn hoá, trong đó có văn hoá tâm linh. Chính vì vậy mà trong những ngày tháng bảy thiêng liêng này, cần phải báo động về thái độ bất kính đối với người quá vãng, thường do những mối lợi vật chất làm cho loá mắt. Có bình an cho những người nằm xuống thì mới có bình an cho những người đang sống và ngược lại.

Vu Lan 2011,

HUỲNH NHƯ PHƯƠNG

(*) Thơ Nguyễn Du: Văn tế thập loại chúng sinh.

Nguồn: Nguyệt san Giác Ngộ, số 185, tháng 8-2011.

Winston Phan Đào Nguyên

© 2017 by Winston Phan.  All Rights Reserved

Có lẽ một trong những người gây nhiều tranh luận nhất trong lịch sử Việt Nam là ông Petrus Trương Vĩnh Ký (“Petrus Ký”).  Hơn một trăm năm sau ngày ông mất (1898), đến giờ này người Việt trong và ngoài nước vẫn còn bàn cãi về ông.  Nhưng có một điều về ông Petrus Ký mà hình như tất cả hai phía khen và chê đều đồng ý là câu “sic vos non vobis”.  Đây là một câu bằng chữ Latin được cho là phương châm hay tôn chỉ trong cuộc sống của ông và thường được dịch ra là “ở với họ mà không theo họ”.

Xem tiếp...

1. Lược sử

Chùa Ngọc Hoàng có tên chữ Hán là Ngọc Hoàng điện 玉皇殿, còn gọi là chùa Phước Hải (Phước Hải tự 福海寺), hiện toạ lạc tại số 73 đường Mai Thị Lựu, phường Đa Kao, quận 1, TP.HCM. Theo một số tài liệu thì chùa Ngọc Hoàng còn được gọi bằng hai tên khác: Long Hoa Phật đường龍華佛堂⁽¹⁾, chùa Đa Kao (cách gọi của người Pháp chế độ cũ)⁽²⁾.

Xem tiếp...

Đêm nhạc Nối vòng tay lớn do Trường đại học Y dược Huế và gia đình nhạc sĩ Trịnh Công Sơn tổ chức vào đêm 21-4 đã gặp một khó khăn, do 4 bài hát trong chương trình không có trong “danh mục các bài hát trước 1975 được phép phổ biến”.

Xem tiếp...

Khi nhìn về mối quan hệ giữa con người và loài vật, dù ở bất kì khía cạnh sinh học, văn hóa, kinh tế, lịch sử hay xã hội… gì đi nữa, thì điều dễ dàng nhận thấy nhất là khối lượng máu mà con vật đã cống nạp cho con người đủ loang thành sông thành suối, có khi hơn cả đại dương. Là bội số của những lần con người đổ máu vì con vật.

Từ thuở hồng hoang, con người đã săn bắt, chăm bẵm con vật rồi thực hiện những nghi lễ thờ phụng, tế thần và tạo nên đám rước lễ hội. Dù được xem là phần chính của những sự kiện linh thiêng và vinh quang đó nhưng kết cục của con vật luôn là cái chết. Con vật gục xuống trong đau đớn, cuồng nộ, thân thể bê bết máu, còn đám đông hân hoan bôi máu chúng lên tóc lên mình, xẻ thịt lột da, ăn tươi nuốt sống chúng và múa may quay cuồng cầu may cầu phúc. Lông mao lông vũ, da và đầu của chúng được đặt lên những bệ thờ chót vót.

Con người có thương xót chúng không? Có thấy mặc cảm tội lỗi không? Hẳn nhiên là có. Nhưng bộ óc cao nhã và khôn khéo của giống loài đã giúp họ soạn thảo những áng văn tế hoặc những liệu pháp hùng biện nhằm xoa dịu con vật bị thánh hóa trước khi thẳng tay hạ sát chúng, thậm chí khi chúng chỉ còn là một linh hồn. James George Frazer – một nhà nghiên cứu văn hóa nguyên thủy, trong công trình nổi tiếng Cành vàng – đã lý giải rất tỉ mỉ nguyên cớ khiến các tộc người Tungouse, Ainos, Zunis… quyết tâm tước đoạt mạng sống của những con cú, con cừu, con rắn, con rùa, con gấu, con hươu... Nỗi khao khát được chạm vào dòng máu cuồn cuộn chưa kịp đông lại của con vật được gầy dựng trên tư tưởng: việc làm ấy sẽ giúp đỡ cho việc duy trì sự sống, tăng cường khả năng kết nối của loài người với giới tự nhiên, tái thiết tuổi thanh xuân hoặc lấy lòng thần linh nhằm mưu cầu mùa màng, sức khỏe... Chịu ơn và ý thức về phẩm giá của con vật đã hi sinh, những kẻ đồ tể hồn nhiên khóc than cực kỳ vật vã và hết sức thật lòng. Họ cũng chẳng mảy may ngờ vực về hành trình tái sinh của con vật vừa trút hơi thở sau cùng.

Không chỉ là vật phẩm lý tưởng được trọng dụng trong lễ nghi, những động vật hoang dã như sư tử, hổ, voi, gấu, tê giác, lợn lòi… còn được dùng để mua vui cho tầng lớp quý tộc và thị dân thuở xưa. Những bức phù điêu ở Pompeii, Thebes, Rome… là “vi bằng” sống động cho việc con vật muốn tồn tại không còn cách nào khác là cắn xé nát tan con còn lại. Thế rồi, năng lực sáng tạo không ngừng của con người còn nâng cấp sàn đấu lên một bậc: để cho mãnh thú đấu với người, hòng tạo cảm giác mạnh mẽ, kịch tính và thương tâm nhất có thể. Các hoàng đế La Mã cho xây đấu trường Colosseum với sức chứa năm vạn chỗ những năm 80 đầu công nguyên, phần lớn để phục vụ cho nhu cầu khát máu mà không cần nhúng tay hành động của đại chúng.

Cứ ngỡ theo thời gian, những nghi lễ hay thú tiêu khiển liên quan đến loài vật chỉ còn là tàn tích. Nhưng không, nó trở thành di sản văn hóa, được nâng niu và phát huy, thậm chí mang lại các “cú hích kinh tế” ấn tượng (thu hút khách du lịch, cá cược, đẩy cao giá thịt…). Có những người lặn lội hàng ngàn dặm đến Madrid chỉ để xem các đấu sĩ áo choàng đỏ gắt, cố tình tảng lờ những khẩu hiệu, những cuộc biểu tình kêu gọi dừng việc sát hại bò tót của người yêu động vật trước giờ khai mạc. Những năm 50 của thế kỉ XX, bức ảnh võ sư người Nhật Oyama Masutatsu tay không hạ gục được con bò hung tợn được tung hô như một biểu tượng của sức mạnh và lòng dũng cảm của con người. Danh tiếng của Oyama nổi như cồn nhờ thành tích đánh bại 47 con bò mộng hung dữ. Nhưng chính ông cũng suýt mất mạng tại Mexico vì bị một con bò húc từ sau lưng và kéo lê cả một chặng dài. Từ lâu lắm rồi, giác đấu không còn là một trò vui mang tính văn nghệ. Nó trở thành một nghề nhắm đến thanh danh, tài lộc, dĩ nhiên bao gồm cả đam mê.

Sẽ là khập khiễng khi so sánh một cuộc thú chọi thú hay thú chọi người với một trận quyền anh. Bởi, sự khác biệt đơn giản nằm ở chỗ hai đối thủ của trận quyền anh đều còn lý trí để xử lý các tình huống nguy hiểm hay dừng trận đấu lại nếu như họ muốn, còn bộ não của con vật không đủ sức chuyên chở những quan điểm phức tạp cũng như chưa sẵn sàng phục dịch lòng nhân ái bất ngờ trỗi dậy của người xem. Chính con người cũng khó lòng đọc vị hoặc trở tay trước con vật đang bị kích thích cao độ hoặc bị dồn ép đến đường cùng. Kỳ lạ là, càng thấu hiểu nguyên lý đó thì đấu sĩ càng dấn thân một cách ngoan cường và nghiệt ngã. Thế trận dã man, rùng rợn bao nhiêu thì đám đông đang bừng bừng khí thế kia được thỏa mãn sự hiếu kì và cả hiếu chiến cao độ bấy nhiêu. Họ – trong một phút giây nào đó – được thụ hưởng cảm giác của một chiến binh hùng mạnh, vượt thoát khỏi những ranh giới ứng xử thông thường dù chỉ là mộng tưởng. Giữa thanh la nạo bạt hò reo, những ý niệm về đạo đức, lương tri hay nghiệp báo trở nên lạc lõng và rúm ró. Cứ thế, thứ khoái cảm từ máu và sự chết chóc được tín ngưỡng dân gian và những truyền thống xa xưa cấp phép lẫn bảo hộ được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Cho đến khi có thể phóng vào vũ trụ những chuyến tàu dò tìm sự sống thay cho lời cầu nguyện thần linh, con người vẫn không quên giữ gìn “giềng mối” với tổ tiên một cách tận tụy và cổ sơ như vậy.

Ở Việt Nam, không chỉ ở những lễ hội mang tính chất đối kháng cao như chọi trâu Đồ Sơn mà ngay cả những cuộc đấu “hiền lành” như đua bò An Giang cũng tiềm ẩn không ít nguy hiểm. Trong lễ hội đua bò Bảy Núi vào tháng du lịch An Giang vừa qua (05-06/2017), công bằng mà nói, phần đầu cuộc đấu vô cùng đặc sắc. Chưa có một cuộc thi nào mà thí sinh lên tuyên thệ với áo sờn quần ngắn và đôi chân lấm lem bùn đất. Chưa có một cuộc thi nào mà trọng tài lẫn nhiếp ảnh gia, phóng viên phải băng ruộng lội sình tung tóe. Chưa có một cuộc thi nào mà các “nhân vật chính” – những chú bò đáng yêu – vô tư đến mức sẵn sàng bỏ cuộc chẳng vì lý do gì. Những chú bò hộc tốc trên đường đua gợi nhớ đến cảnh người Cao Mên cưỡi bò chạy băng băng qua những cánh đồng thốt nốt thuở xưa mà nhà văn An Giang Nguyễn Chánh Sắt đã phản ánh trong tiểu thuyết nổi tiếng Nghĩa hiệp kỳ duyên. Nó còn đánh dấu tài lực và sự hiện diện của các dân tộc Chăm, Khmer trên đất An Giang từ thuở ban sơ. Tuy nhiên, niềm háo hức của du khách đã xẹp xuống đến mức cùng cực khi chứng kiến một nài bò té lăn ra khỏi đôi bò của mình, bị đôi bò phía sau sấn tới giẫm đạp, bị ách bò làm cho đổ máu lỗ đầu. Người nài đua cùng tốt bụng đã chủ động rời đôi bò của mình, ẵm đối thủ vào bờ. Phải đến mấy phút sau, nhân viên y tế mới đi vào, không đồng phục, không băng ca cứu thương và loay hoay sơ cứu. Cuộc đua vẫn tiếp diễn. Không biết còn mấy ai băn khoăn về số phận của người nài bò tội nghiệp khi rời trường đấu. Một thực tế rõ ràng là, khi việc thiết kế đường đua, thể thức đua sao cho khoa học và vấn đề bảo hiểm cho người đua lẫn du khách vẫn chưa đâu vào đâu thì lễ hội đã được quảng bá và phô diễn rầm rộ rồi. Vậy thì lỗi của truyền thống lễ nghi, lỗi của nhà tổ chức, lỗi của người tham gia hay lỗi ở con vật? Những cú like và những comment kiểu “quả báo”, “trả giá” có quá đau đớn và đủ công bằng đối với người đã khuất?

Chúng ta đang nhập tâm đến mức thừa thãi và sặc mùi thực dụng khi muốn ngưỡng vọng về quá khứ, từ chiếc bánh chưng sống sít trĩu nặng vài tấn, những mâm lễ vật kĩu kịt “đầu năm đi vay cuối năm đi trả”, những lần hăng say giẫm đạp lên nhau cướp ấn đền thờ cho đến các cuộc chọi trâu, chém lợn.

Chẳng phải thời kỳ hiến tế và mua vui bằng máu đã qua lâu lắm rồi sao?

Diễm Trang

Ảnh (DIỄM TRANG): Lễ hội đua bò Bảy Núi, An Giang.

Nguồn: http://www.thesaigontimes.vn/162437/Niem-khoai-cam-tu-mau.html

Đó là chia sẻ của GS Cao Huy Thuần tại buổi giao lưu cùng GS John Schafer với sinh viên và giảng viên Khoa VH&NN, Trường ĐH KHXHNV ĐHQG-HCM sáng 8/4.

Xem tiếp...

Cùng với Hành trình, Đất nước, Đối diện... tạp chí Trình bầy như mảnh gương soi rọi tiếng nói phản kháng trong sinh hoạt tinh thần giai đoạn 1954 - 1975 tại miền Nam.

Trình bầy là bán nguyệt san văn hóa chính trị xã hội ra ngày 1 và 15 mỗi tháng (đôi khi xê dịch chút ít). Số 1 ra mắt ngày 1.8.1970, số đình bản 42 ra ngày 2.9.1972. Chủ nhiệm kiêm chủ bút: Thế Nguyên Trần Gia Thoại. Tổng thư ký: Diễm Châu. Quản lý: Tăng Hoàng Xinh. Ban biên tập gồm Lý Chánh Trung, Thanh Lãng, Đỗ Long Vân, Phạm Cao Dương, Nguyên Sa, Nguyễn Văn Trung, Nguyễn Khắc Ngữ, Trần Tuấn Nhậm, Diễm Châu, Nguyễn Quốc Thái, Tôn Thất Lập, Thế Nguyên, Hoàng Ngọc Biên, Nguyễn Đồng, Nguyễn Nguyên, Trần Đỗ Dũng, Hoàng Ngọc Nguyên, Du Tử Lê, Cao Thanh Tùng, Thuận Giao.

Báo quán và nhà in đặt tại 291 Lý Thái Tổ Sài Gòn. Tờ báo quy tụ nhiều cây bút đến từ nhiều chân trời, khuynh tả như Lý Chánh Trung, Nguyễn Văn Trung, Hoàng Ngọc Biên..., thiên cộng như Ngô Kha, Lê Văn Ngăn, Tôn Thất Lập... và có cả cán bộ hoạt động nội tuyến như Nguyễn Nguyên Nguyễn Ngọc Lương - từng giữ chức chủ sự phòng Kiến thức Phổ thông Đài Phát thanh Sài Gòn nhưng lại từng chủ nhiệm kiêm chủ bút tạp chí Tin văn (1966 - 1967), cơ quan ngôn luận công khai và hợp pháp do Khu ủy Sài Gòn - Gia Định trực tiếp chỉ đạo.

Ê kíp Trình bầy còn chủ trương tờ Làm dân (nhật báo tranh đấu cho công bằng xã hội, là tiếng nói chống áp bức tại miền Nam Việt Nam) nhằm “cung cấp đầy đủ những tin tức và làm sáng tỏ những sự thật đã bị cái hệ thống chiến tranh lạnh xuyên tạc”.

Trình bầy Xuân Tân Hợi 1971 (số 12 - 13) và Xuân Nhâm Tý 1972 (36 - 37)

Trình bầy ngang nhiên tuyên chiến với nhà cầm quyền. Dồn dập những bài viết ”đảo thiên nghịch địa” trên số 28 (21.9.1971) là bằng chứng. Một, tuyên cáo kêu gọi hủy bỏ cuộc bầu bán tổng thống (3.10.1971). Hai, lên án máy bay Mỹ oanh tạc Bắc Việt. Ba, cho chạy bản dịch bài hát Những chủ nhân ông của chiến tranh của nhạc sĩ phản chiến Bob Dylan (Nguyễn Đăng Thường dịch)...

Và không chỉ một lần, chủ nhiệm kiêm chủ nhiệm Thế Nguyên bị Tòa Sơ thẩm Tiểu hình Sài Gòn tuyên phạt 120.000 đồng vạ treo và bồi thường cho Bộ Nội vụ một đồng danh dự (phiên xử ngày 11.6.1971).

Chiếm lĩnh trên mặt báo là thông điệp về hòa bình và chiến tranh, độc lập và tự do, cách mạng và dân chủ... Khi thì tùy bút Ngày tự do hòa bình đang tới của Trùng Hư/Huỳnh Như Phương (số 26, 18.8.1971) hay truyện ngắn Những ô lưới sắt của Nguyễn Sa Mạc/Nguyễn Hoàng Thu (số 30, 22.10.1971). Khi thì Đói gạo, no bom: Những ngày buồn của mùa thu chết của Trần Trọng Phủ/Thế Nguyên (số 33, 7.12.1971) hay truyện ngắn Mặt trận ở Sài Gòn của Ngô Thế Vinh (số 34, 18.12.1971). Và thường xuyên bị cáo buộc tội trạng “phương hại đến trật tự công cọng, an ninh quốc gia” hay ”đề cao đối phương, xâm phạm tình thân thiện, hợp tác với đồng minh” thì cũng phải thôi.

Mà cũng lạ, cảm hứng tụng ca vẻ bi tráng và oai hùng phía bên kia, Hà Nội ăn bao nhiêu bom rồi/Sơn Tây ôm ngực rách tả tơi (...) Hà Nội ngoan cường Hà Nội ơi/Hồng hà trôi cát mãi chưa nguôi. Mà cũng kỳ, âm điệu hững hờ nhuộm màu tang tóc phía bên này Sài Gòn cúi xuống bên xác chết/Một phút rồi thôi – quên rất nhanh (Mường Mán, số 14, 15.2.1971). Tất cả nằm ngay trên tờ báo giữa Sài đô chứ không phải ở R hẻo lánh hay ngoài Hà thành xa xôi.

Còn đây, thi sĩ tình yêu Nguyên Sa nghiêng xuống thao thức trong khói lửa điêu tàn, sự sống hốc hác giữa cái chết: “(...) bài dài này quấn vội chiếc khăn tang cùng kích thước lên đầu người quả phụ, bài ngắn kia gồm tổng số chữ trên một tấm bia, cơn phẫn nộ ở dòng trên là phẫn nộ của hàng triệu người, nỗi buồn bã dưới chữ kia là nỗi ngậm ngùi ngủ cũng không hết, chết cũng không quên (...)” (Bài tựa cho tập thơ bị kiểm duyệt, Xuân Tân Hợi, số 12 - 13). Bộ Thông tin “không cho in trên nền long ly quy phượng” thì Trình bầy nhân danh “quyền tự do tư tưởng, tự do ngôn luận, báo chí và xuất bản” được ghi nhận long trọng trong Hiến pháp 1967 mà quay ronéo 200 bản Những năm sáu mươi (1971) này để gởi tặng thân hữu trong giới văn nghệ “nhờ giữ hộ”.

Bìa lưng Trình bầy số 24 (20.7.1971) và 35 (15.1.1972) giới thiệu Làm dân

Luật 019/69 (30.12.1969) về quy chế báo chí phản chiếu một ít biến động đời sống, biến đổi chính trị ngày ấy. Nhờ (hay là vì) quy chế này mà tự do ngôn luận sáng sủa hơn (hay tối tăm hơn)? Một đằng, nhờ vậy mà bãi bỏ chế độ kiểm duyệt và chỉ giới chức có thẩm quyền mới ký lệnh tịch thu, chỉ có cơ quan tư pháp mới ra lệnh đóng cửa tòa báo. Một đằng, vì vậy mà làng báo đối diện với nạn tịch thu, gây thiệt hại tài chính, đe dọa sự sống còn của tờ báo, đi đến phá sản. Lằn ranh nghiệt ngã thật khó phân định. Ngó trước nhìn sau, dẫu sao quy chế ấy cũng tạo không gian pháp lý mà báo giới và dư luận tận dụng để lên tiếng đối thoại và phản biện chính sách đường lối của nhà cầm quyền.

Trong khảo luận Nạn tịch thu báo tại Việt Nam (Ban Báo chí, Phân khoa Văn học và Khoa học Nhân văn, Viện Đại học Vạn Hạnh, Sài Gòn, 1972), Trịnh Văn Thi tổng kê được những con số giật mình. Năm 1971, liên miên đến 1.175 vụ tịch thu, có thời điểm trên dưới 10 tờ một ngày. Riêng nhật báo Tin sáng của dân biểu Ngô Công Đức đến 154 lần, có lúc đạt kỷ lục rung rinh làng báo: 37 số liên tiếp. Và nó dồn dập quanh mùa bầu cử tổng thống (10.1971), chẳng hạn, tất cả các số Điện tín phát hành tháng 12.1971 đều bị chiếu cố tận tình.

Với Trình bầy, 21 số đầu tiên có đến bốn số không đến tay quý độc giả (2, 4, 17 và 21). Mười số mở màn năm thứ hai thì chỉ ba được yên ổn (số 25, 31, 32) còn lại đều được chính quyền khai tử. Và loạt cuối cùng số 34, 36 - 37, 38, 41... cũng vậy. Một cái chết được báo trước. Thêm nữa. Sắc luật 007/TT/SLU (4.8.1972) buộc tờ báo phải ký quỹ tại Tổng nha Ngân khố một số tiền khá lớn, nếu không sẽ bị rút giấy phép. Và Trình bầy tự đình bản ở số 42.

Bóng dáng Trình bầy chùng lại ý niệm tự do ngôn luận, luôn là khắc khoải của đa số kẻ cầm bút. Có phải đó là nguyên tắc cơ bản mà học giả Nguyễn Hiến Lê dự cảm trong Hồi ký (1993): “Một xã hội mà nghề cầm bút, nghề luật sư không phải nghề tự do thì không thể gọi là một xã hội tự do được”?

Trần Trọng Cát Tường

Nguồn: http://www.nguoidothi.vn/vn/news/hon-pho/ky-uc-do-thi/8898/tap-chi-trinh-bay-cai-chet-bao-truoc-cua-mot-tieng-noi-phan-khang.ndt

Kính thưa Bà Chủ Tịch và Hội Đồng Giải thưởng Văn Hóa Phan Châu Trinh,

Kính thưa Quý Vị,

Thưa bạn bè, anh chị thân mến,

Tôì rất vinh dự được Quỹ Văn Hóa Phan Châu Trinh trao giải thưởng "Vì sự nghiệp văn hóa và giáo dục" năm 2017. Đây là một bất ngờ đối với tôi, vì vinh dự này quá lớn đối với việc làm quá nhỏ của tôi. Tôi lại là người ở xa, luôn luôn có mặc cảm vui buồn không được trực tiếp cùng chia, ấm lạnh không được trực tiếp cùng cảm với bạn bè anh em trong nước: thiếu sự sống trực tiếp ấy, hai chữ "sự nghiệp" không khỏi làm tôi áy náy. Tôi đành nghĩ: khi trao giải thưởng này cho người ở xa, các anh chị trong Hội Đồng muốn nói rằng văn hóa là văn hóa, văn hóa Việt Nam là văn hóa Việt Nam, không có văn hóa Việt kiều, cũng như không có quốc tịch Việt kiều.

Xem tiếp...

Sáng ngày 23-3, Giáo sư Drew Gilpin Faust, Hiệu trưởng ĐH Harvard, Giáo sư sử học danh hiệu Lincoln đã thuyết trình trước giảng viên, sinh viên trường ĐH Khoa học Xã hội & Nhân văn (ĐHQG-HCM) với chủ đề "Cuộc chiến đã qua đi: Hồi ức và bài học lịch sử". Cổng thông tin điện tử xin giới thiệu toàn văn nội dung bài thuyết trình:

Xem tiếp...

Đoàn Lê Giang(*)

Tóm tắt

Trước khi phong trào Duy tân thực sự nổ ra ở các Đông Á: Nhật Bản, Trung Quốc, Việt Nam, Hàn Quốc, có hàng loạt các sách Tân thư xuất hiện, trong đó được nhắc đến nhiều nhất là: Khôn dư đồ thuyết坤輿圖説 (Bàn về bản đồ địa lý thế giới), Doanh hoàn chí lược 瀛寰誌略 (Ghi chép về các nước trên địa cầu), Thiên hạ quận quốc lợi bệnh thư天下郡国利病書 (Sách về các xứ mạnh yếu trong thiên hạ), Hàng hải kim châm航海金針 (Hướng dẫn cách đi biển). Những sách ấy do các học giả phương Tây và Trung Quốc viết ra vào những thời điểm khác nhau, nhưng đến nửa cuối TK.XIX do nhu cầu nhận thức kẻ địch mà đồng loạt được chú ý. Cũng nằm trong số Tân thư, có một trước tác có ảnh hưởng rất lớn đến Nhật Bản và Việt Nam nhưng lại ít được nhắc đến hơn đó là Hải quốc đồ chí海國圖志của Ngụy Nguyên 魏源viết vào giữa TK.XIX. Bài viết này đi vào giới thiệu các sách Tân thư “khai sáng”, trong đó giới thiệu kỹ về Hải quốc đồ chí của Ngụy Nguyên và ảnh hưởng của nó đối với phong trào Duy tân/ Canh tân Nhật Bản và Việt Nam.

ABSTRACT

Illustrated Treatise on Maritime Kingdoms 海国圖志 by Wei Yuan 魏源 and Its Impact on the Modernisation in Japan and Vietnam

A series of New Books had appeared in East Asian countries such as Japan, China, Vietnam and Korea even before the modernisation movement actually broke out in this area. The most noticeable works are About the World Geography 坤輿図説, Notes about Countries in the World 瀛寰誌略, Book of Strong and Weak Nations 天下郡国利病書, and Sea Travel Guide 航海金針. Had been written by Western and Chinese scholars at different time, those books simultaneously caught people’s attention in the second half of the nineteenth century due to the growing need of identifying the countries’ enemies. One of those books is Illustrated Treatise on Maritime Kingdoms 海国圖志 written by Wei Yuan 魏源 in the middle of the nineteenth century. It made a profound impact on Japan and Vietnam back then but has been rarely mentioned. This paper will introduce some New Books known as the masterpieces that “established the nation”, including Wei Yuan’s Illustrated Treatise on Maritime Kingdoms. It also analyses the book’s impact on the modernisation/ reformation movement in Japan and Vietnam.

*****

     Trong Vân Đài loại ngữ Lê Quý Đôn có nhắc đến Khôn dư đồ thuyết 坤輿圖説 và so sánh thuyết địa cầu, kinh tuyến vĩ tuyến với Lý học của Tống Nho để thấy sự hợp lý của khoa học Phương Tây. Có thể nói Khôn dư đồ thuyết là trước tác đầu tiên về khoa học phương Tây được biết đến ở Việt Nam, và Lê Quý Đôn là người đầu tiên tìm hiểu và giới thiệu loại sách này. Đến nửa cuối thế kỷ XIX, khi phương Tây xâm lược  nước ta thì nhu cầu tìm hiểu về phương Tây trở nên hết sức cấp bách. Đọc các trước tác của Đặng Huy Trứ, Nguyễn Thông, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Lộ Trạch, Trần Tiễn Thành…người ta nghe nhắc đến hàng loạt các sách mới của phương Tây và về phương Tây như:  Doanh hoàn chí lược 瀛寰誌略 (Ghi chép về các nước trên địa cầu), Thiên hạ quận quốc lợi bệnh thư天下郡国利病書 (Sách về các nước mạnh yếu trong thiên hạ), Bác vật tân biên博物新編 (Ghi chép về vạn vật), Hàng hải kim châm航海金針 (Hướng dẫn cách đi biển), Hải quốc đồ chí 海國圖志 (Ghi chép và vẽ bản đồ các nước trên bốn bể)… Những sách ấy thực sự là những sách “khai sáng” về thế giới năm châu đối với trí thức nước ta và có ảnh hưởng rất lớn đến phong trào Canh tân cuối TK.XIX hay Duy tân đầu TK.XX. Trong bài viết này chúng tôi giới thiệu về các sách ấy, đặc biệt nhấn mạnh đến trước tác quan trọng nhưng ít được biết đến hơn là Hải quốc đồ chí của Ngụy Nguyên trong bối cảnh rộng lớn là phong trào Duy tân diễn ra ở Nhật Bản, Việt Nam và các nước Đông Á khác.

1. 1.          Các sách tân thư “khai sáng” từ TK.XIX trở về trước
2. 1.1.   Khôn dư đồ thuyết坤輿圖説

Sách địa lý do Nam Hoài Nhân TK.XVII viết bằng chữ Hán, và được xuất bản năm 1674. Sách chia ra làm 2 quyển: Thượng – Hạ, nhằm giải thích cho tập bản đồ khắc in cùng năm là Khôn dư toàn đồ.

Nam Hoài Nhân chính là Ferdinand Verbiest (1623-1688), người Bỉ, lúc nhỏ học ở trường dòng. Năm 1657 theo cha là M.Martin đến Trung Quốc truyền giáo ở Áo Môn, ở Trung Quốc nhiều năm. Sau vua Minh là Sùng Trinh đưa ông về Bắc Kinh phụ trách việc lịch pháp và toán pháp. Năm 1669 ông được vua Thuận Trị nhà Thanh phong chức Khâm Thiên Giám. Năm 1675 ông giúp vua Thanh chế tạo pháo và bình được loạn Ngô Tam Quế, nên càng được vua Thanh tín nhiệm. Verbiest tinh thông Thiên văn, Địa lý, Toán pháp, thường được mời vào dạy cho vua Khang Hy nhà Thanh, được vua Thanh cho chức Công Bộ hữu thị lang. Lúc mất ông được ban cho tên thụy là Cần Mẫn.

Nội dung Khôn dư đồ thuyết bao gồm 2 quyển: Quyển thượng chủ yếu trình bày về thường thức địa lý tự nhiên, Quyển hạ chủ yếu về địa lý nhân văn. Sách ghi chép về những điều liên quan đến năm châu, đa số là lấy từ Chức phương ngoại kỷ lược chép và gia công thêm.

Chi tiết hơn thì thấy: Quyển thượng bao gồm: Trái đất hình tròn, địa cầu có hai cực nam bắc, động đất, núi non, sự chuyển động của nước biển, hải triều, sông ngòi, các con sông lớn trên trái đất, sự lưu chuyển của không khí, gió, mây mưa, nhân vật…. Quyển hạ bao gồm: Châu Á và các nước, các đảo chia ra 14 tắc; Châu Phi và các nước, các đảo chia ra 14 tắc; Châu Mỹ và tổng quan về bốn biển. Cuối quyển hạ có phụ các vật lạ: động vật (chim, thú, cá, sâu…) tổng cộng 23 loại cùng 7 kỳ tích trên thế giới, tất cả 32 bức(1).

1. 1.2.                                    Doanh hoàn chí lược 瀛寰誌略

Sách do Từ Kế Dư 徐 繼 畬 người đời Thanh biên soạn vào khoảng giữa TK.XIX. Hoàn thành vào năm 1849 thời Đạo Quang, toàn bộ có 10 quyển.

Từ Kế Dư (1795-1873), người Sơn Tây. Thủa nhỏ ông được thụ hưởng nền giáo dục tốt, năm 31 tuổi ông thi đậu tiến sĩ, làm Hàn lâm viện biên tu, Giám sát ngự sử Thiểm Tây. Năm 1836 ông làm chức Tri phủ Tầm Châu tỉnh Quảng Tây, rồi làm quan ở Phúc Kiến đúng vào lúc Chiến tranh nha phiến xảy ra. Năm 1842 Từ Kế Dư lãnh chức Tào vận sứ, rồi Án sát sứ Quảng Đông, Bố chánh sứ Phúc Kiến, Tuần phủ Phúc Kiến, rồi Tổng đốc Mân Triết (Phúc Kiến, Triết Giang). Do tiếp xúc nhiều với ngưới Tây phương, hiểu rõ tình hình các nước, nên ông đã biên soạn ra công trình Doanh hoàn chí lược. Năm 1852 do bị kết tội, ông bị cách chức cho về quê. Sau lại được bổ làm quan. Năm 1869 xin về hưu, năm 1873 mất ở quê nhà.

Mở đầu sách là giới thiệu địa cầu, sau đó là giới thiệu các châu: châu Á (Á Tế Á), châu Âu (Âu La Ba), châu Phi (A Phi Lợi Gia), châu Mỹ (Á Mặc Lợi Gia), trong đó giới thiệu phong thổ, nhân vật của các nước. Từ Kế Dư còn giới thiệu nền dân chủ của Phương Tây, và ông trở thành người Trung Quốc đầu tiên giới thiệu điều ấy. Bên trong có 42 tấm bản đồ, trừ bản đồ nhà Thanh, bản đồ Triều Tiên, Nhật Bản, còn lại đều là các bản đồ do người châu Âu vẽ ra(2).

1. 1.3.                                    Thiên hạ quận quốc lợi bệnh thư天下郡國利病書

Sách do Cố Viêm Vũ 顧炎武– người cuối đời Minh đầu đời Thanh soạn. Sách ghi lại lịch sử, địa lý ghi chép về tình trạng xã hội, chính trị, kinh tế mạnh yếu của các khu vực Trung Quốc đời Minh. Sách có 120 quyển chia ra làm 34 sách.

Cố Viêm Vũ顧炎武 (1613 thời Vạn Lịch đời Minh – 1682 thời Khang Hy đời Thanh), hiệu Đình Lâm 亭林người Côn Sơn, Giang Tô. Sau khi nhà Thanh vào Trung  Nguyên ông không chịu theo nhà Thanh, tổ chức đội quân khôi phục nhà Minh. Trước tệ lậu chính trị cuối đời Minh: nền chính trị hủ bại, dân chúng khốn cùng, ngoại xâm dòm ngó mà văn đàn chỉ bàn suông về tính, lý, tìm kiếm danh lợi, ông bèn đề xướng cái học giúp đời. Ông là tác giả của nhiều câu danh ngôn được nhiều người biết đến:

-       “Thiên hạ hưng vong, thất phu hữu trách” (Thiên hạ hưng vong, kẻ thất phu cũng có trách nhiệm)

-       “Lễ Nghĩa Liêm Sỉ thị vị tứ duy” (Lễ Nghĩa Liêm Sỉ đó là 4 giềng mối cơ bản của quốc gia)

-       “Cố sĩ đại phu chi vô sỉ, thị vị quốc sỉ” (Sĩ đại phu mà vô sỉ thì đó là nỗi sỉ nhục của quốc gia)

Từ sau năm 1639 Cố Viêm Vũ bắt đầu sưu tập sử liệu, sách địa phương chí cùng sớ tấu, văn tập và các tư liệu liên quan đến quốc kế dân sinh, khảo sát những sách ghi chép về núi sông, quan ải, phong thổ, dân tình, khảo sát thực địa để làm rõ đúng sai. Những gì thuộc về phong tục xã hội, lợi hại cho dân sinh, đều phải tự mình khảo sát. Ông chú trọng vào khảo chứng địa lý, không dựa hoàn toàn vào ghi chép trong các thư tịch cũ, coi trọng điều tra thực địa. Ông tự mình khảo sát vùng Nam Trực Lệ (nay là Giang Tô, Triết Giang), Bắc Trực Lệ (nay là Bắc Kinh, Thiên Tân, Hà Bắc), Sơn Đông, Sơn Tây, Thiểm Tây, Hà Nam, đã cải chính rất nhiều sai lầm của tiền nhân. Trong khi khảo sát, ông tập trung vào 3 phương diện: quốc phòng, thuế má, thủy lợi. Sách làm đến khoảng đầu thời Khang Hy thì hoàn thành, sau đó không ngừng sửa chữa thêm. Đây là một trong những công trình quan trọng nhất của Trung Quốc nghiên cứu xã hội, chính trị đời Minh(3).

1. 1.4.                                    Bác vật tân biên博物新編

Bác vật tân biên 博物新編là sách giới thiệu khoa học phổ thông do bác sĩ người Anh Benjamin Hobson (1816-1873) biên soạn.

Hobson có tên theo kiểu Trung Quốc là Hợp Tín 合信là bác sĩ đồng thời là giáo sĩ người Anh. Sau khi tốt nghiệp ngành y khoa, năm 1839 ông được cử đến Áo Môn (Trung Quốc) làm bác sĩ truyền giáo ở bệnh viện của Giáo hội. Năm 1843 được phái đến Quảng Châu phụ trách công tác ở hiệu thuốc và bệnh viện. Năm 1855 ở Quảng Châu ông biên soạn sách Bác vật tân biên để giới thiệu tri thức khoa học tự nhiên của phương Tây. Ông còn biên soạn nhiều sách khoa học nữa bằng tiếng Hoa: Toàn thể tân luận全體新論 (giải phẫu sinh lý người), Tây y lược luận西醫略論 (sơ lược về Tây y), Phụ anh tân thuyết婦嬰新說 (sách mới về phụ khoa, nhi khoa), Nội khoa tân giới 內科新誡 (giới thiệu mới về nội khoa)…sách đều do Thượng Hải Mặc Hải thư quán xuất bản. Sách ông được lưu truyền rộng rãi trong dân gian, từng được dịch ra tiếng Nhật, tiếng Hàn. Năm 1859 ông về Anh và sống ở đó cho đến cuối đời(4).

Bác vật tân biên tập trung giới thiệu khoa học cận đại của Phương tây, toàn bộ có  3 tập:

-       Tập 1: Vật lý: nhiệt, nước, ánh sáng, điện, các thể khí…

-       Tập 2: Thiên văn, Địa lý (mặt trời, sao chổi, quả đất, kinh tuyến, vĩ tuyến, các châu lục và đại dương…)

-       Tập 3: Động vật (các giống cầm thú trên trái đất) (5)

1. 1.5.                                    Hàng hải kim châm航海金針

Sách chỉ cách đi biển do Daniel Jerome Macgowan (1814-1893) biên soạn. Ông có tên Trung Quốc là Mã Cao Ôn 瑪高温là bác sĩ và nhà truyền giáo người Mỹ, được phái đến Trung Quốc năm 1859. Sau đó được phái đến Nagasaki (Nhật Bản) dạy tiếng Anh. Năm 1862 về nước làm quân y trong cuộc chiến Nam Bắc ở Mỹ. Sau ông lại quay lại Trung Quốc, biên soạn sách giới thiệu khoa học phương Tây bằng tiếng Hán, rồi sang Nhật nghiên cứu văn hóa Nhật Bản. Năm 1893 mất ở Thượng Hải.

Hàng hải kim châm航海金針giới thiệu từ những tri thức nhập môn về khí tượng học (nguyên lý phát sinh bão), sau đó là các tri thức địa lý cần thiết cho việc đi biển. Sách được Ái Hoa Đường xuất bản ở Trung Quốc năm Hàm Phong thứ 3 (1853)(6).

1. 2.                  Ngụy Nguyên 魏源và Hải quốc đồ chí海國圖志

Ngụy Nguyên 魏源người huyện Thiệu Dương tỉnh Hồ Nam, là nhà tư tưởng tiêu biểu cho Trung Quốc cuối đời Thanh. Năm 21 tuổi, ông theo cha làm quan đến Bắc Kinh. Ông thường giao thiệp mật thiết với các trí thức yêu nước có tư tưởng canh tân bấy giờ như Lâm Tắc Từ 林則徐, Cung Tự Trân 龔自珍, nên chú trọng vào cái học giúp đời. Năm 1841 Ngụy Nguyên gặp tể tướng Lâm Tắc Từ mới bị cách chức ở Triết Giang, hai người bàn luận thâu đêm. Được Lâm Tắc Từ ủy thác, ông soạn một bộ sách để khích lệ quốc dân, phản đối chính sách xâm lược của Phương Tây. Dựa vào bộ sách Tứ châu chí四洲志do Lâm Tắc Từ làm chủ biên, đồng thời sưu tập rộng thêm các tư liệu khác, làm thành Hải quốc đồ chí 50 quyển, sau đó ông bổ sung thêm trong vòng 10 năm, cuối cùng bộ sách lên đến 100 quyển.

Hải quốc đồ chí được đánh giá là trước tác của thời đại khai sáng Trung Quốc. Với tư tưởng cơ bản “Sư Di chi trường kỹ dĩ chế Di” (Học sở trường của phương Tây để đánh phương Tây) mà ông đề xuất, Hải quốc đồ chí đã đả phá những tư tưởng lạc hậu truyền thống như: tư tưởng nội hạ ngoại di (Trung Quốc là văn minh, phương Tây là dã man), trời tròn đất vuông, thiên triều Trung Hoa là trung tâm; từ đó ông đã xác lập một cái nhìn mới bằng tri thức khoa học phương Tây như: thế giới bao gồm năm châu bốn biển, những kiến thức khoa học tự nhiên và các loại văn hóa phương Tây khác. Công trình của ông đã hướng người Trung Quốc đến thời đại học tập phương Tây.

Cấu trúc của Hải quốc đồ chí:

1. 1)               Trù hải thiên (Thiên Phòng thủ ngoài biển)

-                   Bàn về Thủ 1 (Nghị Thủ thượng)

-                   Bàn về Thủ 2 (Nghị Thủ hạ)

-                   Nghị chiến

-                   Nghị hòa

1. 2)               Đông Nam dương

-                   Tổng luận về châu Á

-                   Việt Nam

-                   Xiêm La

-                   Miến Điện

-                   Lữ Tống…

1. 3)               Tây Nam dương

-                   Ngũ Ấn Độ đồ chí

-                   Ngũ Ấn Độ quốc

-                   Trung Ấn Độ các quốc

-                   Đông Ấn Độ các quốc

1. 4)               Các quốc Hồi giáo tổng khảo
2. 5)               Lợi vị Á châu các quốc đồ chí
3. 6)               Đại Tây Dương
4. 7)               Bắc Dương
5. 8)               Ngoại Đại Tây Dương
6. 9)               Quốc địa tổng luận
7. 10)           Di tình lược thái (Sơ lược về tình hình Tây Dương)
8. 11)           Tây Dương khí nghệ tạp thuật(7).
   1. 3.         Hải quốc đồ chí với phong trào Duy tân/ Canh tân Nhật Bản và Việt Nam 
      1. 3.1.      Với Nhật Bản

Hải quốc đồ chí có ảnh hưởng lớn đến phong trào Duy tân Nhật Bản nửa cuối TK.XIX:

Năm 1854 ở Nhật Bản Hải quốc đồ chí được dịch và khắc in thành 60 quyển. Nó có tác dụng vận động và khẳng định con đường Duy tân Nhật Bản thời Minh Trị. Cổ bản hiện đang lưu ở Thư viện Đại học Waseda.

Sách Nhật Bản hiện đại sử đánh giá: “Tư tưởng cách mạng của Yokoi Shonan 横井小楠 có khuynh hướng khai quốc chủ nghĩa là bắt nguồn từ việc ông đọc Hải quốc đồ chí” . Yokoi Shonan (1809-1869) xuất thân là vũ sĩ vùng Guma, là nhà chính trị, nhà duy tân hàng đầu của Nhật Bản. Ông được đánh giá là một trong “Duy tân thập kiệt” của Nhật Bản cùng với những: Saigô Takamori, Ôkubo Toshimichi, Komatsu Kiyokado, Ômura Masujiro, Kido Takayoshi, Maebara Issei, Hirosawa Saneomi, Etô Shinpei, Iwakura Tomomi.

1. 3.2.                                    Với Việt Nam

Người chịu ảnh hường sâu sắc nhất tư tưởng của Ngụy Nguyên là Nguyễn Lộ Trạch 阮露澤, nhà tư tưởng của Phong trào Canh Tân Việt Nam cuối TK. Nguyễn Lộ Trạch (1853-1898) người làng Kế Môn, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên, ông là tác giả của các bản điều trần quan trọng: Thời vụ sách thượng, Thời vụ sách hạ, Thiên hạ đại thế luận và một ít thơ văn.

Thời vụ sách thượng 時務策上được biên soạn vào năm 1877, trong đó ông tập trung bàn về chiến lược: Chiến, Thủ, Hòa của nước ta.

Thời vụ sách hạ 時務策下đưa ra 5 chủ trương:

1) Dựa vào địa thế hiểm yếu để giữ vững gốc nước.

2) Tích lũy tiền gạo để có đủ lương thực.

3) Huấn luyện binh lính để có đủ binh lực.

4) Học kỹ thuật để chống giặc (Học trường kỹ nhi chế Di)

5) Ngoại giao rộng rãi để nhờ ủng hộ.

Chúng ta dễ dàng nhận thấy Thời vụ sách thượng của Nguyễn Lộ Trạch được viết ra với cấu trúc khá giống với Trù hải thiên (Thiên phòng thủ ngoài biển) trong Hải quốc đồ chí của Ngụy Nguyên với 3 vấn đề chính: Chiến, Thủ, Hòa.

Trong các chủ trương quyết liệt để ứng phó với tình hình mà Thời vụ sách hạ của Nguyễn Lộ Trạch đưa ra thì chủ trương thứ năm “Học trường kỹ dĩ chế Di” của ông rõ ràng chịu ảnh hưởng trực tiếp từ tư tưởng “Sư trường kỹ dĩ chế Di” của Ngụy Nguyên.

Tuy  nhiên, Nguyễn Lộ Trạch mặc dù chịu ảnh hưởng Ngụy Nguyên, nhưng ông vẫn giữ tinh thần độc lập, tiếp thu có phê phán. Trong Thời vụ sách thượng có khi ông còn tranh biện lại với Ngụy Nguyên: “Ngụy Nguyên có nói ‘Giữ ngoài biển không bằng giữ cửa biển, giữ cửa biển không bằng giữ trong sông’. Ngược lại, tôi cho rằng: giữ trong sông không bằng giữ cửa biển, giữ cửa biển lại không bằng giữ ngoài biển” (8).

Kết luận

Các sách tân thư khai sáng như đã nói trên có vai trò rất lớn trong việc thức tỉnh Trung Quốc và các nước Đông Á nói chung. Với các sách đó, lần đầu tiên các trí thức Đông Á biết rằng: thế giới là năm châu chứ không phải chỉ là “Thiên hạ” với trung tâm là Trung Quốc. Trong các sách ấy thì Hải quốc đồ chí của Ngụy Nguyên có vai trò quan trọng đối với phong trào duy tân Nhật Bản: nó là sách khai sáng cùng thời với các tân thư đầu tiên của Nhật Bản về thế giới năm châu có ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng cải cách của Yokoi Shonan 横井小楠, một trong “Duy tân thập kiệt” của Nhật Bản. Riêng đối với Việt Nam cuốn sách này ảnh hưởng rất lớn đến tư tưởng canh tân của Nguyễn Lộ Trạch – một trong hai nhà canh tân tiêu biểu nhất của Việt Nam. Mảng sách này cần phải nghiên cứu sâu hơn và có hệ thống hơn để hiểu về sử Đông Á trong đó có Nhật Bản và Việt Nam.

CHÚ THÍCH

1. Khôn dư đồ thuyết坤輿圖説, Nam Hoài Nhân (Ferdinand Verbiest), http://baike.baidu.com/view/2085921.htm
2. Doanh hoàn chí lược瀛寰誌略,Từ Kế Dư soạn, Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã, Thượng Hải, 2001
3. Thiên hạ quận quốc lợi bệnh thư天下郡国利病書, Từ Kế Dư soạn, “Tục tu tứ khố toàn thư”, Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã.
4. Nguyễn Q.Thắng trong Từ điển tác gia Việt Nam (NXB. Văn hóa Thông tin, HN, 1999), mục từ về Phạm Phú Thư có viết: “Ông là tác giả các sách: Bác vật tân biên, Hàng hải kim châm, Vạn quốc công pháp, Khai môi yếu pháp…”. Thực ra 4 quyển sách ấy là sách ông cho khắc in chứ không phải là sách ông biên soạn.
5. Bác vật tân biên博物新編, bản cổ, Tây quốc y sĩ Hợp Tín trước, Nam Dương Trần Tu Đường đồng soạn
6. Hàng hải kim châm航海金針, bản cổ, khắc in năm Hàm Phong năm thứ 3 (1853), Ái Hoa Đường tàng bản
7. Hải quốc đồ chí海國圖志, Ngụy Nguyên soạn, bản cổ, khắc in năm Quang Tự thứ hai (1876); Hải quốc đồ chí海國圖志, Ngụy Nguyên soạn, “Trung Quốc cổ điển danh trước”, bản điện tử của Đại học Thanh Hoa
8. Nguyễn Lộ Trạch – Điều trần và Thơ văn, Mai Cao Chương, Đoàn Lê Giang biên soạn, NXB. KHXH, HN, 1995, tr.83

Nguồn: Nhật Bản và Việt Nam trong phong trào « văn minh hóa » cuối TK.XIX đầu TK.XX¸ NXB. Giáo dục Việt Nam, 2012, tr.175

* PGS. TS, Khoa Văn học và Ngôn ngữ, Trường ĐH KHXH&NV – ĐHQG TP.HCM

1. Ngôi điện thờ và mộ cổ

Trong một lần đi điền dã tại ấp Hòa Quý, xã Hòa Khánh, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang, chúng tôi tìm đến được ngôi điện thờ và mộ cổ của một người họ Lê tổ tiên của Tả quân Lê Văn Duyệt.

Xem tiếp...

Các tua gai (1) thân mến. Mùa hè sắp đến rồi. Em - một du khách tự biết mình chỉ đủ sức “phượt” trong ao làng - lại bồi hồi giở các trang web du lịch với vô số lời mời gọi: Đến cùng trời Tây Bắc, Theo dấu chân Kong, Sát cánh cùng tuyển Việt Nam tại Hàn Quốc, Chiêm ngưỡng vườn hoa chi anh và hoa tử đằng, Du thuyền trên sông Volga...

Xem tiếp...

                                                            Nguyễn Thị Thanh Xuân[1]

1. Tên của Ni sư Thích Trí Hải: Phùng Khánh, đã đi vào ký ức tôi qua bản dịch Câu chuyện của dòng sông của Hermann Hesse vào những năm sáu mươi của thế kỷ trước. Nửa thế kỷ đã trôi qua với bao bể dâu ghê gớm, Người đã vân du mười ba năm (7-12-2003), tôi ngồi đọc lại những trang viết của Người, lòng cứ tiếc sao duyên lành đến muộn.

Xem tiếp...

Tôi có một người cô họ làm giáo viên tiểu học ở thị xã Quảng Ngãi trước năm 1975. Chồng cô là cán bộ chính trị thời chống Pháp, đi tập kết ra miền Bắc khi con gái đầu lòng của họ chưa giáp thôi nôi. Hai mươi năm xa cách, cô tôi một dạ thủy chung chờ chồng, nuôi con bằng đồng lương nhà giáo.

Xem tiếp...

I. PHẬT-GIÁO, NHO-GIÁO VÀ LÃO-GIÁO Ở TRUNG HOA VÀO ĐẦU CÔNG NGUYÊN

1. Những đặc điểm chung của Phật-giáo, Nho-giáo và Lão-giáo ở Trung Hoa đầu công nguyên.

Nho-giáo là một hệ thống chính trị tôn giáo đứng đầu là nhà vua, con Trời (thiên tử), nhận mệnh của Trời (thiên mệnh) để cai trị nhân dân vì hạnh phúc của nhân dân. Chừng nào mà vua làm tròn thiên mệnh, nhân dân dưới quyền cai trị của vua được hưởng hòa bình và hạnh phúc thì đó là vua hiền, con người vua là thiêng liêng và bất khả xâm phạm. Trái lại, nếu đó là một ông vua ác, mà sự cai trị làm cho nhân dân điêu đứng khổ sở, thì tức là ông vua ác đó đã đánh mất mệnh trời và nhân dân có quyền chính đáng nổi dậy, lật đổ ông vua ác đó và cử người khác lên thay. Thay bậc đổi ngôi cũng là do mệnh trời. Nếu cuộc khởi nghĩa thành công, một ông vua khác lên thay, thì đó cũng là do mệnh trời. Nếu không phải là mệnh trời, thì cuộc khởi nghĩa ắt thất bại. Ở đây, không có chuyện bầu bán gì hết. Tính tôn giáo của hệ thống Nho-giáo chính là ở chỗ này.

Xem tiếp...

Với nhận thức khi một giá trị văn hóa nào đó lấn át các giá trị khác thì sẽ không có xã hội hài hòa hạnh phúc, tác giả Nguyễn Văn Trọng, qua bài viết này, muốn thử xem xét một giá trị văn hóa lâu đời của người Việt vốn xuất hiện từ xa xưa do hoàn cảnh lịch sử và vị trí địa-chính trị đặc thù của nước ta: sự tìm kiếm danh phận.

Xem tiếp...