Đại Nam dật sự và Sử ta so với sử Tàu của Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố (1889-1947) là hai sử phẩm tái thông diễn về lịch sử Việt Nam. Bản thân cái tên “Đại Nam dật sự” (大南逸事) có hàm nghĩa khôi phục lại những trang sử tản mát đã thất tán theo dòng thời gian¹. Người đời nay lật lại những trang sách cũ trong các mảnh dật thư để soi chiếu lại những sự - những việc - những người đã phôi pha qua dòng đời. Còn cuốn Sử ta so với sử Tàu, ngoài thao tác hiệu khám sử liệu và phê phán sử liệu, còn là một tác phẩm góp phần làm nên những đối thoại đa thanh trong bối cảnh mưa Âu gió Á đầu thế kỷ XX.

Giám đốc EFEO George Cœdès, Nguyễn Văn Tố (mặc bộ quần áo dài trắng) và các thành viên, nhân viên Việt Nam tại EFEO. Ảnh chụp năm 1936, tại trụ sở EFEO (26 Đại lộ Carreau, nay là phố Lý Thường Kiệt, Hà Nội). Ảnh lưu tại Thư viện KHXH. Nguồn: Ngô Thế Long/Thông tin KHXH,số 11.2016.

Nguyễn Văn Tố là một nhà Nho thông kinh sử, đằm mình trong cái học Hán văn, đồng thời lại là người có học thức phương Tây được xây dựng trên cơ sở Pháp văn. Ông được coi là một trong tứ kiệt “Quỳnh - Vĩnh - Tố - Tốn”² của trí thức Việt Nam đầu thế kỷ XX. Ông biên soạn hai cuốn sách này³ với thao tác chính yếu là giải đọc, phiên dịch sử liệu từ Hán văn sang Việt văn đồng thời tiến hành các thao tác hiệu khám sử liệu, phê phán sử liệu. Ta cũng biết, thời điểm tác giả biên soạn cuốn này thì các bản dịch sử liệu Việt Nam hầu như chưa có.⁴ Thống kê các trích dẫn trong hai sử phẩm cho thấy Nguyễn Văn Tố là một nhà sử liệu tiên phong khi ông tiến hành phiên dịch và so sánh sử liệu nguyên cấp. Đó là các bộ sử và tư liệu Hán văn do người Việt Nam biên soạn như Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Việt sử ký, Việt sử lược, Đại Việt sử ký tiền biên, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Lĩnh Nam di thư, Việt sử tiêu án, Hoàng Việt giáp tý niên biểu, Sĩ Vương sự tích, Đại Nam nhất thống chí, Lĩnh Nam chích quái, Việt điện u linh, Tiền biên dã sử, Nghệ An thi tập, Vân Đài loại ngữ, Việt sử khảo lược, Đại Việt sử ký cải lương,  Trung học Việt sử toát yếu, Việt Nam phong sử, Việt sử lược tứ tự kinh, Ngự chế Việt sử tổng vịnh,… trong sự đối chiếu các bộ sử Hán văn của Trung Quốc như Thủy kinh chú, Tư trị thông giám, Trần thư, Việt kiệu thư, Thanh nhất thống chí, Trần thư, Tùy thư, Nam sử, Nguyên Hòa quận huyện chí, Thái Bình hoàn vũ ký, Phương dư kỷ yếu, Đường thư, Lương thư, Tống sử, An Nam chí nguyên, Lĩnh ngoại đại đáp, Dư địa lý thắng, Ngô lục, Lĩnh biểu lục dị, Thông điển, Tấn thư, Tân ngũ đại sử, An Nam kỷ yếu, Văn hiến thông khảo, Thiếu vi thông giám, Ngự phê thông giám thọ lãm, Hán thư… Ở thời điểm 1943-1945, việc một sử phẩm trích dẫn và đối chiếu các nguồn sử liệu Hán văn (cho đến tận số trang nguyên bản) là điều tương đối hiếm hoi trong bối cảnh từ chương chuyên cậy nhờ các bộ não cường ký. Đúng hơn, việc trích dẫn sử liệu rõ ràng đã chịu ảnh hưởng từ thao tác nghiên cứu của các học giả người Pháp ở Viện Viễn Đông Bác cổ. Đây là các công trình khảo cứu sử liệu đầu tiên hiện biết mang đậm chất thao tác luận với những xử lý vi tế của những chuyện “bếp núc trong nghề”. Ở khía cạnh này, nếu không quá lời, có thể coi ông là nhà sử học bản địa đầu tiên đặt nền móng cho bộ môn sử liệu học ở Việt Nam thời hiện đại.
Điều đáng quý nữa là, Nguyễn Văn Tố còn thực hiện công tác phê phán sử liệu. Ông phân biệt giữa huyền thoại và lịch sử. Ví dụ khi viết về bài sấm ngữ báo điềm cho việc nhà Lê mất nhà Lý lên ngôi được chép trong Đại Việt sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử thông giám cương mục, ông cho rằng: “Tuy sử chép như thế, nhưng không nên tin là có thật; đại để cũng như chuyện Lê Lợi sai người lấy mỡ viết vào lá cây mấy chữ “Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trãi vi thần”, nghĩa là Lê Lợi làm vua, Nguyễn Trãi làm tôi”. Mặc dù chưa đề cập đến chuyện sấm ngữ chỉ là một phương tiện truyền thông của người chiến thắng nhằm củng cố cho tính chính thống của phe giành quyền, song tác giả đã có lý khi cho rằng việc tồn tại sấm ngữ trước sự kiện lịch sử là điều không khả tín. Có nghĩa là, ông đã gạt bỏ tính thần bí tiên thiên của các sấm ngữ, coi đó một thủ pháp của sử chí Nho giáo, và nhích dần đến tìm hiểu sử thực.

Nhìn về tổng thể, nếu như Sử ta so với sử Tầu khảo sát các quốc hiệu từ Văn Lang, Giao Chỉ, Vạn Xuân đến Đại Cồ Việt, Đại Việt, Đại Nam, Việt Nam và một số vấn đề quan trọng của cổ sử như vị trí Tượng Quận, hay những cuộc khởi nghĩa thời Bắc thuộc, thì Đại Nam dật sự là một tác phẩm viết theo tuyến tính lịch sử, từ đời Hán qua Bắc thuộc đến cuối đời Lý. Trong đó tác phẩm sau chọn lối viết tiểu truyện tác giả (gồm người anh hùng nêu cao ngọn cờ độc lập, những người Nam làm quan bên Bắc, các vấn đề người cai trị, các vị vua đời Lý) làm xương sống cho toàn bộ cuốn sách. Mỗi chân dung của nhân vật hiện lên được miêu tả như là một biography biên niên theo hệ lịch Can Chi - Niên hiệu (được quy chiếu sang lịch Thiên Chúa). Nếu như các bộ sử cũ (như Toàn thư chẳng hạn), lấy sự tồn tại của các dòng họ cầm quyền làm cột mốc chính trong phân kỳ lịch sử, thì ở đây, tác giả đã đưa các nhân vật lịch sử (các anh hùng) lên làm mẫu hình chủ chốt chạy xuyên suốt trong các chương sách. Việc phân chia Ngoại kỷ và Bản kỷ từ Ngô Sĩ Liên - Lê Tung cũng không còn giá trị trong bối cảnh thời đại mới. Việc sử dụng khái niệm anh hùng và các diễn ngôn chính trị phức hợp cho thấy đây là một sử phẩm hòa trộn Tây - Đông, trong hòa trộn có cả đối thoại và đối kháng.⁵

Tri Tân là tạp chí có chiều sâu về học thuật và có đóng góp quan trọng về khảo cứu sử học, văn học cổ Việt Nam giai đoạn trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945 với nhiều bài viết và sự góp mặt của nhiều cây bút, trong đó đặc biệt là Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố (1889-1947). Trong ảnh: Bìa và Lời Phi lộ (tạp chí Tri Tân số 1, ngày 3/6/1941). Nguồn: Bảo tàng lịch sử Quốc gia.

Ông đã từng phát biểu rất hiển ngôn về quan điểm này như sau: “Nước Nam ta lập quốc đã lâu (2879 trước Thiên Chúa TC), không kể hơn hai nghìn sáu trăm năm của họ Hồng Bàng, là đời đã xa. Kể ngay trong khoảng hơn nghìn năm Bắc thuộc (207 tr. TC đến 905 sau TC), nước ta đã có các vị anh hùng - anh thư đứng lên chống cự những chính sách quận huyện và đô hộ để giữ lấy giang sơn, như Hai Bà Trưng (40-42 sau TC), Lý Nam Đế (541-602), Mai Hắc Đế (722), Bố Cái Đại Vương (791), đều là những bậc xây nền đắp móng cho tương lai,… Chỉ xin nhắc để độc giả nhớ rằng, dân ta đã biết trọng quyền độc lập từ bao nghìn năm nay, mà tinh thần thượng võ cũng đã cao lắm”.6 Phát biểu này là một hiện trường hiển minh cho quan điểm sử của thời đại ông. Các từ khóa đáng chú ý là anh hùng, anh thư, và đặc biệt là quyền độc lập. Chữ anh hùng - anh thư là một sự tiếp nối quan điểm sử về giới từ quá khứ Nho giáo. Còn chữ “quyền độc lập” là một từ khóa quan trọng của quan điểm sử được kiến tạo từ các học giả Pháp, Phan Bội Châu và các thế hệ Đông Du.

Phát biểu trên của Nguyễn Văn Tố đồng thời cũng cho thấy ông đã bảo tồn và kế thừa tư tưởng nhận đồng lịch sử từ các nhà Nho thời Trung đại để viết tiếp những trang sử mà thời đại ông cần có. Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX đã phải đối đầu với Pháp - một thế lực thực dân bành trướng còn mạnh mẽ hơn nhiều so với các triều đại Trung Hoa. Lịch sử nguồn gốc lâu dài được bảo lưu nhưng đã được tái cấu trúc dưới ngòi bút của ông. Các thế hệ lịch sử hiện lên dưới những gương mặt anh hùng - những người đã nổi lên chống lại sự đô hộ của các triều đại phương Bắc. Ông đã liệt kê các bậc anh hùng như Hai Bà Trưng (40-42 sau TC), Lý Nam Đế (541-602), Mai Hắc Đế (722), Bố Cái Đại Vương (791), để cho thấy một lịch sử đấu tranh chống giặc ngoại xâm của người Việt, và để chứng minh rằng “dân ta đã biết trọng quyền độc lập từ bao nghìn năm nay”. Những dòng bút sử này thuật lại một lịch sử đối kháng Nam-Bắc, nhưng đồng thời coi đó như là tiền lệ cho đối kháng hiện thời giữa người Việt và người Pháp.

Cấu trúc xương sống của cuốn sách đã làm nên đối thoại đa thanh trong tác phẩm này. Ông dùng khái niệm “người Nam” đối lập với “người Tàu” và “sử ta” - “sử Tàu”. Và chính ở đây, cuộc đối thoại đã diễn ra rất phức tạp. Trong bài “Đỗ Viện là người Nam hay người Tàu”, ông đã có những diễn ngôn cụ thể về giống nòi trong mối quan hệ với quốc gia và quê cha đất tổ. Nguyên ủy, Đỗ Viện làm quan ở Giao Châu, phần nhiều được coi là người Nam, nhưng cháu của ông này là Đỗ Hoằng Văn khi được vua Tàu triệu về thì có nói: “Ta ba đời cầm cờ tiết ở Giao Châu, thường muốn thân hành sang đế đình.” Ứng Hòe cho rằng: “Xem câu nói ấy cũng biết là vẫn nhớ quốc tịch, và nhớ quê cha đất tổ”. Ông phân tích tiếp: “Chữ “quê cha đất tổ” (patrie, terre de nos pères), sách Tây cắt nghĩa là “cùng một đất nước, cùng một giống nòi, cùng một tiếng nói, cùng một lễ giáo, cùng một phong tục, cùng một quyền lợi, cùng một luật pháp, cùng một lịch sử. Có người đã bẻ rằng về nòi giống thì không cứ đồng chủng, ví như nước Thụy Sĩ có nhiều giống người mà vẫn thành nước. Tiếng nói, thì Bắc Mỹ nói tiếng Anh, Nam Mỹ nói tiếng Tây Ban Nha, một phần Thụy Sĩ và Tỷ Lợi Thì nói tiếng Pháp, một phần nước Nga nói tiếng Đức; như thế thì không cứ gì phải đồng âm mới là quê cha đất tổ. Tôn giáo cũng thế: ngày xưa mới có tôn giáo quốc gia, chứ bây giờ thì khác, tôn giáo là việc của cá nhân, không cứ phải theo cùng một tôn giáo mới là cùng một nước. Còn như phong tục, tuy là thiên lý đồng phong, nhưng khắp trong nước không thể giống nhau hết cả. Luật lệ và lịch sử, cũng không cứ gì phải cùng nhau. Bởi thế, các nhà triết lý Âu châu cho tám cái tương đồng ấy chưa có thể gọi là nước được; phải cùng một tính tình, cùng một ý muốn mới gọi là nước. Ông Renan gọi nước là “một cái hồn, một mối tinh thần”, tức như bây giờ gọi là quốc hồn... Đương khi bên Tàu có loạn Lục triều, phía Nam có Lâm Ấp quấy nhiễu, thế mà ba ông cháu Đỗ Viện giữ được Giao châu làm một cõi thái bình thịnh trị, thì dù là người Tàu hay người Nam, cũng nên ghi chép”. Nhan đề bài viết cho thấy dấu vết rõ nét về quan điểm sử về nguồn gốc chủng loài. Đồng chủng (giống nòi) là một thuật ngữ mới được di thực vào Việt Nam bắt đầu từ sử phẩm của Phan Bội Châu (1906). Tác giả Nguyễn Văn Tố đã sử dụng tiêu chí “8 cùng” (cùng đất nước, cùng giống nòi, cùng tiếng nói, cùng lễ giáo, cùng phong tục, cùng quyền lợi, cùng luật pháp, cùng lịch sử” để biện biệt về vấn đề Đỗ Viện là người nước Nam hay người nước Tàu. Câu hỏi xuất phát từ một đối thoại Bắc - Nam, tiêu chí và thao tác khái niệm lại đến từ tư tưởng phương Tây, và kết quả thì lại mang tính dân tộc. Một cách hiển ngôn, ông cho rằng, dù Đỗ Viện là gốc Tàu hay gốc Nam, thì Đỗ Viện là một gương mặt anh hùng của lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc. Hai lý do để ông đưa ra nhận định này là vì Đỗ Viện - Đỗ Tuệ Độ đã xây dựng một xã hội Giao Châu đạt đến “hoàng kim thời đại”, và là một tấm gương “trung thành với đất nước”. Vẫn là một giọng viết đa thanh, pha trộn giữa các hệ tiêu chí và các quan điểm sử.

Song vấn đề quan trọng nhất mà Ứng Hòe hướng đến là âm hưởng của khái niệm “ái quốc” và “độc lập”. Những người mà ông muốn đối thoại là những học giả người Pháp. Nếu như các học giả Pháp cho rằng người Việt không biết ái quốc nhằm phục vụ cho công tác cai trị thuộc địa, thì Ứng Hòe chứng minh rằng ái quốc là một hiện tượng lịch sử lâu dài của Việt Nam. Hàm ý rằng lịch sử ái quốc là tiền đề cho những nỗ lực giành độc lập của Việt Nam vào thời điểm đó. A. Launay trong cuốn Histoire ancienne et moderne de L’Annam (trang 106) cho rằng: “Gọi là nước thì phải liên lạc các tỉnh với nhau thành đoàn thể, kết hợp bằng những mối hồi tưởng vẻ vang hay buồn rầu. Đối với người An Nam thì không thế: chỉ là luật lệ, chế độ và phong tục mà thôi. Có lẽ người An Nam ghét người ngoại quốc hơn là yêu nước, không phải ghét vì cớ người ngoại quốc giày xéo đất nước, hay là truyền bảo theo lệnh chủ khác: chính là ghét vì cớ người ngoại quốc bắt theo luật mới, đổi tục cũ, không cho tập quán vào đâu cả”. Cách giải thích của A. Launay dường như là một diễn giải đánh lạc hướng chủ đề, và xóa nhòa các ranh giới giữa chính trị và văn hóa. Còn Nguyễn Văn Tố đã thẳng thắn nhìn vào bản chất vấn đề, ông dẫn lại chính A. Launay để phản bác rằng “Nhưng dù vì yêu nước, hay vì ghét người áp chế, bao giờ dân An Nam cũng giữ vững và giơ cao lá cờ độc lập”. Nguyễn Văn Tố đã phản bác lại quan niệm phổ biến khi đó cho rằng “Người nước Nam không biết nghĩa ái quốc”. Đại Nam dật sự ở khía cạnh này là một minh chứng hùng hồn về “một lịch sử ái quốc” của người Việt. Lịch sử ái quốc ấy đi liền với lịch sử đấu tranh giành độc lập, mà những anh hùng - anh thư được nêu trong sách này là những tấm gương tiêu biểu cho quá trình người Việt đấu tranh để thoát khỏi ách đô hộ của người Tàu. Rõ ràng, một sử phẩm trong không khí đối thoại học thuật đã mang trong mình sự đối kháng chính trị với những diễn ngôn lịch sử ẩn tàng phía sau.

Tác phẩm “Đại Nam dật sử” (68 số, từ số 104, ngày 22/7/1943 đến số 209, ngày 25/10/1945), là công trình Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố chưa viết xong. Tác giả mới viết được đến năm 1207, đời vua Cao Tông triều Lý, sau đó ít lâu thì ông hy sinh. Trong ảnh: Bài viết “Đại Nam dật sử” (Tri Tân số 105, ra ngày 29/7/1943). Nguồn: Bảo tàng lịch sử Quốc gia.

Từ những phân tích trên ta thấy, một thực hành sử học đồng thời là một hành vi chính trị. Ngay chính ở đây tính hữu dụng của lịch sử (the ultility of history)7 đã thể hiện minh bạch. Một ví dụ về tính hữu dụng của nghiên cứu lịch sử là ở những đoạn Nguyễn Văn Tố viết về “chính sách người Tàu đối với nước Nam”. Theo tiêu chí “bị cai trị”, lịch sử mất nước được ông phân làm hai giai đoạn: giai đoạn thứ nhất là giai đoạn Bắc thuộc ở thiên niên kỷ thứ nhất; giai đoạn thứ hai là thời thuộc Minh (1413-1428). Cách phân chia này vừa tiếp thu từ các sử phẩm Nho giáo vừa mang ảnh hưởng từ Phan Bội Châu. Tám Điều thú vị là Nguyễn Văn Tố đã tiếp thu các tư tưởng phân loại của phương Tây, ông viết: “một nước lớn đối với các nước dưới quyền, chỉ có mấy cách như sau này: một là bá chủ, hai là lợi dụng, ba là thực dân, bốn là đồng hóa, năm là hợp tác, sáu là khai phóng. Nước Tàu lúc đầu sang ta không phải có nhiệt tâm khai hóa như người Ả Rập đi truyền giáo sang Âu châu vào thế kỷ thứ 17, cũng không phải chỉ tìm vàng như Tây Ban Nha sang Tân Thế giới vào thế kỷ thứ 16, lại cũng không phải vì trong nước thiếu chỗ ở phải di dân ra nước ngoài như người Anh ở thế kỷ thứ 17... Xem như thế, thì người Tàu lúc đầu sang ta đã gồm cả ba cách bá chủ, lợi dụng và thực dân. Còn như cách đồng hóa, hợp tác và khai phóng, sẽ xét sau trong chuyện những người sang đô hộ. Nhưng đại khái có thể nói tóm ngay rằng phần nhiều chỉ lợi cho họ, ít lợi cho ta.” Ta thấy, Nguyễn Văn Tố đã từ khước các khái niệm “Trung Quốc” - “Hoa Hạ” - “Thiên triều” - “phiên bang” - “chư hầu” của truyền thống sử chí Đông Á, ông sử dụng cặp khái niệm “nước lớn” - “nước dưới quyền”. Sự từ khước này còn hàm ý hướng đến “những người đang đô hộ”, ở thời điểm khi đó chính là người Pháp. Tiếc rằng, ông đã không có cơ hội để viết hết cuốn sử của mình.

Có thể nói, Nguyễn Văn Tố đã sử dụng sử học để tái lập truyền thống đấu tranh giành độc lập, và lịch sử ái quốc của người Việt. Đại Nam dật sự và Sử ta so với sử Tàu là những đối thoại đa thanh giữa Nam với Bắc, giữa Đông với Tây, giữa cổ với kim. Các diễn ngôn chính trị đã được lồng ghép đan cài dưới các khảo cứu sử liệu công phu nhằm hướng mục đích duy nhất “bồi quốc hồn - bổ quốc não”, chấn hưng dân chí, phục hồi dân khí, phát dẫn lòng yêu nước thương nòi. Tinh thần ái quốc của Nguyễn Văn Tố không chỉ thấm đẫm trong các trang sử bút mà còn thể hiện bằng cả sinh mệnh cá nhân và nhiệt huyết cuộc đời. Ông hy sinh năm 1947 trong giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp, nhưng ngọn lửa ái quốc của ông còn truyền lại cho nhiều thế hệ sau này. Ông hiện lên với tư cách là một nhà sử học ái quốc, dùng lịch sử để thay đổi lịch sử của đất nước, dùng lịch sử như là một công cụ chính trị, và dùng cả sinh mệnh mình để cống hiến cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc.□

-------

Chú thích:

1 Hà Văn Tấn, Lời giới thiệu, trong “Đại Nam dật sử”, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, 1997, tr.7.

2 Gồm bốn vị Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh, Nguyễn Văn Tố, Phạm Duy Tốn.

3 Đại Nam dật sự  là tuyển tập từ những bài viết của ông trên 72 số báo Tri Tân từ năm 1943 đến năm 1945: 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 122, 124, năm 1944 : 128, 129, 130, 131, 132, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 149, 150, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, năm 1945 : 173, 174, 180, 181, 182, 183, 187, 188, 190, 191, 193, 195, 196, 198, 200, 202, 203, 207, 209 (thiếu một số, chưa hết) [Ngô Thế Long, Bùi Thị Thái, Thư mục sách, bài báo của Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố, Viện Thông tin Khoa học Xã hội]

4 Đại Việt sử ký toàn thư mãi đến năm 1945 mới xuất bản bản dịch tập đầu của Nhượng Tống.

5 Nguyễn Trãi xưa viết về Hồ Quý Ly đã dùng viết: “Họa phúc duyên do đâu một buổi, Anh hùng để hận mấy nghìn đời.” (Hoạ phúc hữu môi phi nhất nhật, Anh hùng di hận kỉ thiên niên. 禍르唐첵렷寧휑，亶衿遺붸幾푤쾨)‭ ‬[Nguyễn Trãi toàn tập tân biên, Tập 1, 2001, tr.83-84].

6 Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố, Tinh thần thượng võ, Tri Tân số 211– thứ năm mùng 8 tháng 11 năm 1945, tr.722.

7 Trần Trọng Dương, 2019, Việt Nam thế kỷ X – những mảnh vỡ lịch sử, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội, 439tr.

Nguồn: Tạp chí Tia sáng, ngày 03.7.2019.

Sáng mùng 5 Tết năm kia, trước ngày cùng trở lại Sài Gòn, chú Ba Lâm gọi tôi đến nhà ăn tân niên. Nhà chú và nhà tôi xưa ở hai thôn khác nhau cùng thuộc xã Đức Tân, nay sáp nhập vào thị trấn Mộ Đức (tỉnh Quảng Ngãi), trở thành trung tâm huyện, hai bên quốc lộ 1 đất lên đời phố xá, nhưng vẫn còn cánh đồng xanh ngát ở phía đông.

Tháng giêng nắng vàng hanh hao, trời se lạnh, hai chú cháu uống vài lon bia mà không dỗ được giấc ngủ trưa, tôi mở cửa bước ra đường. Bên kia đường, đối diện nhà chú Ba là trường tiểu học của tôi hồi nhỏ. Ngày xưa, sân trường nối với quốc lộ bằng một lối vào giữa hai ruộng lúa, nay bị che khuất bởi dãy nhà mới xây ở mặt tiền đường. Trường nghỉ Tết, hai cánh cổng buộc bằng một sợi dây xích không khóa, tôi nhẹ nhàng mở ra để bước vào sân tìm lại tuổi thơ mình. Đâu rồi những gốc phượng già ngày xưa, nay chỉ thấy hàng cây bàng rụng lá. Đâu rồi dãy phòng học nghèo nàn ngày xưa, nay là tòa nhà hai tầng sơn xanh mới mẻ. Đâu rồi những luống cải lớp tôi trồng ở góc sân trường, nay đã tráng xi măng phẳng láng.

Cổng nhỏ phía sau trường cũng chỉ khép hờ, tôi mở đi qua con đường làng trước đây là ranh giới ngăn cách hai thôn Thiết Trường và Vĩnh Phú. Khác với sân trường im vắng, ở đây vang tiếng nói cười của những nhóm thanh thiếu niên tụ tập chơi bài cào, chơi cờ cá ngựa, chơi bầu cua tôm cá gà nai… Vui quá, mấy chục năm rồi, quên mất tuổi thơ, tôi chẳng có dịp nào đánh bầu cua, nên móc ví ra lấy mấy chục tiền lẻ. Năm nay là năm Dậu, thử nuôi gà xem: A, có gà, những ba con gà, đầu năm gặp may rồi, được chung tiền gấp ba. Nhưng gà chỉ hiện ra có một lần, nuôi tiếp lứa nào cũng không thấy gà ra, chỉ trong vòng 30 phút vài trăm tiền lẻ trong ví đã theo gà bay đi hết. Đầu năm, đen bạc, cả năm sẽ sao đây! Mấy chú bé nói khích máu đỏ đen của tôi nhưng tôi kịp dừng lại, đứng lên rút khỏi vòng người. Trên đường về, tự cười mình, tôi nhìn trời nhìn đất và nhận ra một sự lạ: tất cả những nhóm người tụ tập chơi bài, chơi cá ngựa, chơi bầu cua… đều diễn ra ở bên phía lề đường hay sân nhà thuộc thôn Vĩnh Phú quê ngoại tôi, phía thôn Thiết Trường nhà chú Ba tuyệt nhiên không có một nhóm chơi nào.

Về ngồi uống trà với chú Ba, tôi nói với chú điều ngạc nhiên và thắc mắc của mình. Chú cười: Nếu Phương vào đây ngày mùng 3 thì vẫn thấy hai bên đường người ta vui chơi chẳng khác gì nhau. Nhưng từ mùng 4 thì hầu hết người Thiết Trường đã đi làm rồi, hoặc ra đồng làm ruộng, hoặc khởi công đổ đất, hoặc khai trương cửa hàng. Còn người bên Vĩnh Phú thì vẫn chơi tiếp cho đến mùng 7 mới xem là hết Tết. Đó là tập quán khác nhau giữa hai thôn từ mấy chục năm nay.

Nhờ lời giải thích của chú Ba, kết nối với những hiểu biết về nông thôn quê mình, tôi mới có câu trả lời cho thắc mắc về sự lạ nói trên. Tuy là hai thôn nằm bên cạnh nhau của cùng một xã, nhưng từ thời phong kiến, Vĩnh Phú và Thiết Trường đã theo hai chế độ ruộng đất khác nhau. Vĩnh Phú chủ yếu là đất công điền, cứ 3 năm một lần, ruộng được “quân cấp” (cấp bình quân) cho mọi công dân đủ 18 tuổi, tùy hạng ruộng mà chia theo tỉ lệ cho công bằng. Vậy nên người Vĩnh Phú hầu như không lo đói, vì lúc nào cũng được cấp ruộng, thậm chí có người nhận ruộng rồi cho kẻ khác làm, thu lúa cũng đủ ăn. Những ai giàu thì đi mua ruộng đất ở nơi khác. Tôi là cháu sống nhờ quê ngoại, đi học tận Sài Gòn mà cũng được cấp cho 2 sào ruộng công điền, có tiền bán lúa để chi tiêu ăn học.

Còn Thiết Trường chủ yếu là ruộng tư, nhà nghèo vài ba sào, nhà giàu vài ba mẫu. Ruộng đất điều chỉnh theo chế độ tư hữu, thuận mua vừa bán, bằng khoán được chính quyền chứng nhận. Người nghèo túng bán ruộng đã đành mà người giàu chuyển nhà hay cần vốn đi nơi khác làm ăn cũng được phép bán đứt bán đoạn mảnh ruộng của mình. Thành ra, so với người dân Vĩnh Phú, người dân Thiết Trường năng động hơn, có óc làm giàu, thích đầu tư ruộng đất hay kinh doanh, mạo hiểm hơn mà cũng dễ thành công hơn. Thời chiến tranh quê tôi hầu hết nhà tranh vách đất, chỉ có Thiết Trường nhà ngói liên dây…, như một câu ca dao lưu hành lúc đó.

Ngày hòa bình, cả Vĩnh Phú lẫn Thiết Trường, ruộng đất đều phải đưa vào hợp tác xã, người nông dân là xã viên, làm ăn theo tiếng kẻng hàng ngày và hưởng công theo điểm chấm của ban chủ nhiệm, giống y như miền Bắc. Đến thời Đổi mới, ruộng được chia theo hộ gia đình, nhưng đất đai vẫn thuộc về toàn dân, người dân chỉ được quyền sử dụng chứ không có quyền sở hữu.

Dù vậy, cái tâm lý hình thành từ trước đã in dấu trong cung cách sinh hoạt và làm ăn của hai thôn quê tôi. Rõ ràng, trong thời mở cửa và kinh tế thị trường, ai năng động, có sáng kiến, biết tận dụng thời gian thì gia đình mới trở nên thịnh vượng. Chú Ba nhẩm tính, chỉ mới hai mươi năm Đổi mới và mở cửa, mà riêng thôn Thiết Trường đã có gần 20 triệu phú đô-la nhờ ăn nên làm ra cả ở quê hương lẫn ở thành phố. Còn Vĩnh Phú, nghe tiếng tưởng là “giàu vĩnh cửu” mà chỉ vài ba người có tài sản mức đó.

Dân số nước ta ngày càng đông, nhưng đất đai thì không sinh ra thêm được, đất nông nghiệp ngày càng giảm theo tốc độ đô thị hóa, chuyển thành đất thổ cư, thành sân golf, thành khu du lịch sinh thái…  Mấy chục năm sau chiến tranh, bao người nông dân và cựu binh, chẳng sá gì cái chết cài đặt sẵn dưới chân, can đảm rà phá bom mìn để cứu từng tấc đất quê hương, phục hồi sản xuất. Chợt nhớ đến một truyện ngắn của Võ Hồng: Tình yêu đất. Phải rồi, điều làm nên bản chất và đặc trưng của người nông dân không chỉ là sự cần cù, siêng năng, thật thà, chịu thương chịu khó - người Việt nơi nào, làm nghề gì cũng có những đức tính này - mà trước hết là tình yêu sâu nặng với đất. Lo cho nông dân, thương yêu nông dân thực sự thì cần đáp ứng trọn vẹn tình yêu đất của họ.

Bởi có tình yêu đất mới có tình yêu nước. Có tình yêu đất mới có ý chí làm giàu dựng xây Tổ quốc. Có tình yêu đất mới dám hy sinh bảo vệ bờ cõi của Tổ tiên để lại.

HUỲNH NHƯ PHƯƠNG

Nguồn: Tạp chí Kiến Thức Ngày Nay số Xuân Kỷ Hợi 2019

Nhân kỷ niệm 500 năm ngày mất  của thiên tài Leonardo Da Vinci năm 2019 sẽ có hàng trăm ý tưởng và đầu sách được xuất bản để đánh dấu một sự kiện quan trọng về một nhân vật kiệt xuất, một thiên tài có những khả năng siêu việt trong nhiều lãnh vực hiểu biết.

Năm trăm năm trước, nước Ý được hình thành từ nhiều tiểu quốc và được các gia đình quý tộc giàu có và hùng mạnh về quân sự lãnh đạo như gia đình Medici ở Firenze, gia đình Sforza ở Milano, gia đình Borgia ở trung tâm nước Ý và tiểu quốc Vatican với đức giáo hoàng Alessandro VI, người có tên thật là Rodrigo Borgia.

Leonardo  đã từng sống, làm việc và tích lũy được những kinh nghiệm đầu tiên của mình ở vùng Firenze dưới sự bảo trợ của Lorenzo de Medici, gia đình này cũng tài trợ cho các nghệ sĩ khác nữa như Verrocchio, Michelangelo, Raffaello, Brunelleschi.

Các gia đình quý tộc của thời ấy (khoảng năm 1450 - 1500) thường chứng minh sức mạnh và ảnh hưởng của mình[i] qua các tác phẩm nghệ thuật mà họ bỏ tiền để tài trợ cho các họa sĩ, điêu khắc gia, kiến trúc sư… nhằm làm đẹp các thành phố như Firenze, Milano, Roma… và nhờ đó mà chúng ta có những tác phẩm nghệ thuật hay công trình tuyệt đẹp và giá trị.

Khi ở thành phố Firenze Leonardo đã chứng tỏ tài năng nghệ thuật của mình nhưng tuy vậy ông cũng không tránh khỏi một vài vấn đề. Những tác phẩm mà người ta yêu cầu cần một thời gian thực hiện rất dài nên có một vài bức bích họa chưa kịp hoàn thành, như bức “Ngưỡng mộ các Magi” ( l’Adorazione dei Magi) hay cuộc chiến ở Anghiari nên sau đó bị hủy bỏ và không thực hiện nữa.

Nhưng vì Leonardo đã nhận tiền công trước cho các  tác phẩm này nên ông hiểu là mình phải rời xa thành phố Firenze và tìm sự bảo vệ và tài trợ qua một gia đình quý tộc khác ở Milano, Lodovico Sforza, mà thời đó người ta còn gọi là ông Nâu (il Moro) vì nước da hơi ngâm đen.

Nhưng vì sao mà Leonardo đã không hoàn thành các tác phẩm đã giao? Trên thực tế, thời gian thực hiện dài và lâu không phải vì ông xao lãng hay lười biếng mà chính là do sự tìm kiếm sự hoàn hảo gần như mê cuồng của ông. Bằng tất cả sự khiêm tốn Leonardo giải bày rằng mình chưa nghiên cứu kỹ và ông cần  phải biết chính xác là mình muốn sáng tác điều gì. Sự tiếp tục nghiên cứu của ông để đạt đến sự hoàn thiện đã đưa ông đến việc thử nghiệm các kỹ thuật mới và học hỏi thêm được những tầng kiến thức đa dạng, từ cơ học đến kỹ thuật thực hiện, từ lý thuyết khí động học đến giải phẩu học rất hữu ích cho các nghiên cứu về hội họa hay điêu khắc.

Trước khi gặp Ludovico Sforza ở Milano, Leonardo đã viết cho ông này một bức thư, một thứ lý lịch cá nhân gồm 10 điểm để  trình bày về các kỹ năng của mình liên quan đến việc xây dựng đến cơ học vũ khí chiến tranh, các cây cầu di động…và nói rõ là trong thời bình ông còn có thể vẽ và điêu khắc.

Cho đến lúc ấy Leonardo chưa được nhiều người biết đến tuy nhiên trong bộ tham mưu của Ludovico Sforza Leonardo đã nổi danh như một nhà dàn dựng nhạc kịch sân khấu, như một nhà cấu tạo những cỗ máy quay vĩ đại nhờ dùng hệ thống đòn bẩy, ròng rọc, tay quây hay qua các máy có hình thú vật chuyển động, (như các robot bây giờ) hay các khám phá về các cơ chế gõ đập để tạo ra âm thanh và âm nhạc.

Nhờ những công trình đó cho nên về sau hầu hết các ban tham mưu cho các nhà quý tộc Âu Châu đều nghe danh tiếng của Leonardo  dù có người chưa được tận mắt thấy các tác phẩm xuất sắc của ông về nghệ thuật. Tất nhiên là Leonardo chỉ thích dàn dựng các buổi trình diễn với giàn máy độc đáo của ông với những hiệu ứng đặc biệt, vì ông không thích chiến tranh. Những  cỗ máy chiến tranh được công tước ở Milano yêu cầu nên ông đã vẽ theo mô hình được làm mới theo cấu trúc từ quá khứ, có sử dụng các tư liệu và bản vẽ từ thời trung cổ hay từ thời La Mã, và ông đã vẽ lại các vũ khí mới, thích hợp với việc sử dụng thuốc nổ được khám phá trước đó.

Ngay cả khi ở Firenze người ta đặt hàng cho Leonardo vẽ về trận chiến ở Anghiari, Leonardo đã vẽ bức họa này trên một bức tường lớn một bầy ngựa và xác người trộn lẫn vào nhau để làm nổi bật lên sự tàn bạo và thiếu nhân tính của chiến tranh. Đối với ông chiến tranh là một sự “điên loạn thú vật”. Về bức tranh vĩ đại này hiện nay chỉ còn lại bản phát họa vì ý muốn của Leonardo là dùng các kỹ thuật mới để làm cho thật hoàn hảo nên vô tình đã làm hư tác phẩm. Đó thật là một điều rất đáng tiếc vì nếu còn, ngày nay chúng ta có thể đối chiếu với tác phẩm từ năm 1500 với tác phẩm của họa sĩ trứ danh Pablo Picasso (1881-1973), qua bức tranh nởi tiếng Guernica (1937), vễ trắng đen, đã từng trưng bày ở triển lãm quốc tế tại Paris vào năm 1937.

Anghiari (Leonardo)

Guernica (Picasso) 

Thật vô cùng kỳ lạ là hai nghệ sĩ, thuộc hai thời đại khác nhau nhưng đã cùng có những cảm nhận về sự thú vật của chiến tranh. Guernica là thành phố của Tây Ban Nha, lần đầu tiên bị tàn phá vì máy bay thả bom trong lịch sử vào ngày 26 thang 4 năm 1937. Trên bức vẽ của Picasso không có màu sắc, chỉ có 3 màu xám, trắng và đen, bởi bì sau sự tàn phá đó là không còn sự sống.

Cũng giống như bức vẽ cuộc chiến ở Anghiari của Leonardo bây giờ chỉ còn lại bản phát thảo.

Về sau lãnh địa Milano bị Cesare Borgia chinh phục. Ông này chính là người con ngoại hôn của Rodrigo Borgia, sau trở thành Đức giáo hoàng Alessandro VI.

Cesare Borgia là một kẻ khát máu, thích chiến tranh nên lúc ở Milano Leonardo phải làm việc cho ông ta như một kỹ sư quân sự, tuy nhiên Leonardo ít khi chế tạo vũ khí mà dành toàn thời gian để vẽ những bản đồ và các cấu tạo phòng thủ, sau đó ông bỏ trốn về Firenze.

Rồi định mệnh xảy đến cho Cesare Borgia thật tàn khốc. Sau khi cha mình là Đức giáo hoàng Alessandro VI qua đời, mất đi sự che chở nên Cesare phải trốn qua Tây Ban Nha rồi sau bị bắt và bị giết. Leonardo thật đã có lý khi ông viết “kẻ nào không biết quý trọng đời sống, thì không đáng sống”. Như thế, Leonardo không chỉ là một thiên tài, mà còn là một triết gia.

Sài Gòn 5/2019

Elena Pucillo Truong

Nguyên tác: "Leonardo da Vinci: Imparare per creare" - Bản dịch của Trương Văn Dân.

[i] Ở Âu châu, nếu không có những nhà tài trợ nghệ sĩ, được gọi là mecenatismo, thì các công trình nghệ thuật, điêu khắc, kiến trúc, hội họa.. tuyệt mỹ làm vinh danh nước Ý và Âu Châu thời Phục Hưng đã không thể hình thành, và chắc chắn những tài danh sẽ bị mai một vì không có cơ hội phát triển tài năng. ( nd)

      Trong tiểu thuyết Nửa chừng xuân của Khái Hưng, trước giây phút từ trần, cụ Tú Lãm thì thầm dặn dò hai con của mình là Mai và Huy: “Lẽ tất nhiên, ai cũng phải chết. Các con không nên buồn. Lúc nào cũng phải vui thì mới đủ can đảm, đủ nghị lực mà sống ở đời. Hai con nên theo gương cha. Cha vui đến giờ cuối cùng. Cha hy vọng thế nào các con cũng làm vẻ vang cha, cho linh hồn cha ở nơi chín suối. Cha hy vọng thế nào em Huy cũng được thành tài và trở nên một người hữu dụng cho xã hội. Cha mất đi còn của cải gì để lại cho hai con. Cha chỉ có ba thứ gia bảo này ông cha để lại cho cha, nay cha truyền lại cho hai con mà thôi. Là giữ lòng vui, giữ linh hồn trong sạch, và đem hết nghị lực ra làm việc”.

      Là thành viên sáng lập Tự Lực Văn Đoàn, Khái Hưng chắc chắn chia sẻ quan niệm của trường phái văn học này: “Theo mới, hoàn toàn theo mới, không chút do dự” (Mười điều tâm niệm). Tác phẩm của ông, cũng như của Nhất Linh, Hoàng Đạo…, là tiếng nói nghệ thuật phê phán chế độ đại gia đình, đấu tranh cho tự do yêu đương và hôn nhân, cho quyền lựa chọn hạnh phúc của người phụ nữ.

     Thế nhưng, qua hình tượng nghệ thuật, tác phẩm của Khái Hưng cũng cho thấy rằng quan niệm đó không có gì mâu thuẫn với những giá trị tích cực của gia đình Việt Nam, với những “gia bảo” được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác đã làm nên truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Điều đó có thể gọi là nếp nhà Việt Nam.

     Trong xã hội nông nghiệp, cái nhà và nếp sống của người Việt gắn liền với văn hóa làng xã. Một mặt, những nét bảo thủ của tư duy tiểu nông và tâm lý con người bị vây bọc, che khuất giữa bốn lũy tre làng làm cho nếp nhà khó đổi mới trong một thế giới có phần tù đọng. Mặt khác, nếp nhà lại góp phần bảo tồn căn cốt của văn hóa làng xã, họ tộc mà “phép vua” cứng nhắc, khắc nghiệt nhiều khi không lay chuyển được. Lịch sử từng chứng kiến những thế lực đàn áp từ bên ngoài, khi tìm cách phá giềng mối của gia đình, làng xã, đã bị sức mạnh tiềm ẩn bên trong từng ngôi nhà liên kết với nhau để chống trả, khiến nó bị chặn lại ngay ở cổng làng.

Trong thời đại công nghiệp hóa và toàn cầu hóa, nếp nhà bị rung chấn trước làn sóng xâm thực của văn minh đô thị. Ngày trước ông bà chúng ta từng lo âu, thậm chí hoảng hốt trước làn sóng hiện đại hóa. Người thiếu nữ trong thơ Nguyễn Bính chỉ mới ra tỉnh có một ngày, mang về một chút đổi thay, đã khiến người trai làng khổ tâm, hờn dỗi. Ngày nay bao nhiêu người con gái bỏ làng đi lấy chồng Đài Loan, Hàn Quốc… và mang về những đứa con hai dòng máu trước con mắt ngỡ ngàng của các chàng trai hàng ngày vùi đầu trên chiếu nhậu. Họ đã “mất bao nhiêu người tình” trong cuộc “toàn cầu hóa” dị thường này.

Trong âm thầm, một bộ phận tuổi trẻ đang bứt ra khỏi sợi dây liên kết về tinh thần và nới dần khoảng cách với các thế hệ trước không phải chỉ vì họ đi xa tìm kế mưu sinh, mà vì họ có blog, có facebook để kết nối với một thế giới khác do những quy luật khác điều chỉnh. Toàn cầu hóa đang biến không ít người trẻ trở thành những “người xa lạ”, theo nghĩa hoàn toàn trung tính - nghĩa là chưa định giá là tích cực hay tiêu cực - ngay trên quê hương mình. Không phải quá lời, khi có người nói một cách hình ảnh rằng toàn cầu hóa đang đi vào phòng riêng của từng gia đình.

 Chủ nghĩa cá nhân cực đoan bị lên án không phải vì nó đề cao cá nhân, mà vì nó nó đối lập cá nhân với cộng đồng, đối lập cái riêng với cái chung, một người với mọi người. Trong triết thuyết hiện sinh, nếu có quan niệm xem “địa ngục chính là kẻ khác”, “sống trên đời là chịu đựng sự ngộ nhận”, thì cũng có chủ trương “sống là sống với”, “cá nhân phải hiệp thông với tha nhân”. Dường như là mâu thuẫn và khó hiểu, trong thực tế, chính một số người ra rả kêu gọi bài trừ chủ nghĩa cá nhân lại đang tìm cách thâu tóm mọi lợi quyền về cho cá nhân họ hay cho một nhóm lợi ích nhất định.

Dù sao, trong một gia đình bao giờ cũng có những điểm tương đồng và dị biệt giữa các thành viên. Giữ nếp nhà chính là phát huy cái chung tích cực để thắt chặt sợi dây liên lạc giữa những cá thể. Đôi khi mỗi thành viên phải giảm trừ cái riêng của mình để giữ nếp sống chung của gia đình. Đứng trước những xung đột không mong muốn, cả gia đình cần thảo luận trên tinh thần tôn trọng lẫn nhau nhằm đi đến một giải pháp mà không thành viên nào cảm thấy mình phải hy sinh hay bị thiệt thòi. Chẳng hạn, ở thành phố hiện nay, đến ngày Tết các bậc cha mẹ luôn mong ước con cháu sum vầy, đoàn tụ; trong khi những người trẻ lại thích tranh thủ kỳ nghỉ dài để đi du lịch, trốn khách khứa. Cách giải quyết hợp tình hợp lý nhất là người trẻ nên dành đêm giao thừa và ngày đầu năm để họp mặt gia đình, chúc Tết ông bà, cha mẹ và khởi hành du lịch sau đó.

Ngược lại, những người cao niên không nên áp đặt quan niệm và lối sống của mình cho con cháu. Thế hệ đến sau có những vấn đề của họ mà những người đi trước, dù có nhiều trải nghiệm hơn, cũng không thể nào giải quyết thay họ được. Thậm chí, sự vấp ngã cũng là cần thiết cho hành trình dài lâu của họ trên cuộc đời này, như ông bà cha mẹ họ đã từng vấp ngã vậy thôi. Trong một số trường hợp, con cái phản ứng lại  cha mẹ không phải vì trong thâm tâm họ phủ nhận ý kiến đúng đắn của bậc sinh thành mà vì họ không chấp nhận thái độ gia trưởng đã không còn phù hợp với thời nay nữa.

Lâu nay một số người hay nói đến nguy cơ của thời mở cửa là hễ mở cửa thì gió mát và gió độc, hương thơm và rác rưởi cùng ùa vào nhà, làm như mở cửa là chuyện bất đắc dĩ. Người ta quên rằng một căn nhà mà đóng cửa kín mít thì người ở sẽ thiếu oxy, ngộp thở, có thể chết. Vấn đề không phải là mở cửa mà là mở cửa về hướng nào, về hướng ánh sáng của văn minh nhân loại hay về hướng bóng tối, hoàng hôn.

Thiết nghĩ, nguy cơ chủ yếu làm xói mòn nếp nhà hài hòa và truyền thống tốt đẹp của gia đình, dân tộc Việt Nam hiện nay không phải do mở cửa, hội nhập mà là do sự khủng hoảng về niềm tin khiến sợi dây liên lạc giữa các thế hệ bị đứt gãy. Để kết nối sợi dây này, cần phải dựng lại niềm tin từ những tấm gương trong gia đình, nhà trường và xã hội. Nếp nhà chỉ được củng cố vững chắc khi giềng mối xã hội được củng cố; ngược lại nếp nhà được vun đắp thì dân tộc, đất nước có nền tảng vững vàng để đối phó với những biến động và thử thách.

Nguồn: Tạp chí Kiến trúc và Đời sống, số Xuân Kỷ Hợi 2019.

Lời dẫn: Trong thời gian tham dự hội thảo quốc tế “Toàn cầu hóa và châu Á hiện đại” do Đại học Waseda tổ chức vào ngày 22 và 23 tháng 4 năm 2005, Benedict Anderson đã có hai bài nói chuyện quan trọng. Chủ đề buổi nói chuyện thứ nhất xoay quanh Cộng đồng tưởng tượng. Chủ đề buổi nói chuyện thứ hai tập trung vào chủ nghĩa dân tộc, toàn cầu hóa và phong trào vô chính phủ diễn ra tại châu Á giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX - những nội dung sẽ được Anderson trình bày chi tiết trong công trình được xuất bản vào cuối năm 2005 Dưới ba ngọn cờ: Phong trào vô chính phủ và tưởng tượng chống thực dân(Under three flags: Anarchism and the Anti-Colonial Imagination). Cả hai bài nói chuyện đều được Umemori Naoyuki dịch sang tiếng Nhật và đưa vào phần đầu cuốn sách Benedict Anderson bàn về toàn cầu hóa (ベネディクトアンダーソングローバリゼーションを語る, Umemori Naoyuki biên soạn, Kobunsha xuất bản, 2007).*Trong hai bài nói chuyện này, bài nói chuyện thứ nhất liên quan trực tiếp hơn cả đến Cộng đồng tưởng tượng, nơi tác giả trình bày lý do trở thành nhà nghiên cứu so sánh, quá trình viết Cộng đồng tưởng tượng, sự khác biệt giữa cuốn sách và các công trình khác xuất bản cùng thời điểm, đặc biệt là việc điều chỉnh và tự phê phán của tác giả sau khi công trình nhận được sự phê bình và đánh giá rộng rãi từ nhiều lĩnh vực chuyên ngành. Nhận thấy đây là một bài nói chuyện quan trọng có thể giúp độc giả hiểu rõ hơn Cộng đồng tưởng tượng và tác giả của nó, chúng tôi quyết định dịch ra tiếng Việt để bạn đọc tham khảo. Các ký tự Latin (I, II…) là do người dịch thêm vào.

Xin cảm ơn lời giới thiệu hết sức nhiệt tình của giáo sưYabushita Shirō(1). Cảm ơn tất cả các bạn đã đến nghe bài nói chuyện của tôi trong ngày xuân tuyệt đẹp này. Tôi rất hạnh phúc và vinh dự trước sự có mặt tại đây của mọi người.

Cộng đồng tưởng tượng đã bỏ trốn

Hôm nay tôi được đề nghị nói về cuốn Cộng đồng tưởng tượng. Cuốn sách này đã có hai mươi hai năm tuổi đời. Có đúng là hai mươi hai năm? Đúng vậy, cuốn sách đã trải qua hai mươi hai năm kể từ khi được xuất bản.

Trước hết tôi muốn nói đến một thực tế mà bất cứ ai từng xuất bản sách đều biết và những ai công bố nghiên cứu của mình chắc chắn sẽ biết trong tương lai. Thực tế đó hết sức giản dị. Nếu đã xuất bản một cuốn sách nào đó thì cuốn sách đó sẽ thoát khỏi sự kiểm soát của bạn. Vì vậy một khi đã xuất bản, nó không còn là thứ của riêng bạn nữa. Với Cộng đồng tưởng tượng, tôi luôn nhận thấy điều đó. Nó cũng giống như đứa con mà tôi rất mực yêu quý bỗng nhiên bỏ trốn cùng người tình xa lạ. Và như vậy tôi chỉ còn biết cách cầu nguyện cho người đàn ông xa lạ kia sẽ coi trọng đứa con của mình. Con tôi đã không còn thuộc về tôi nữa. Tôi đang nhớ lại đứa con hai mươi hai tuổi đời này. Đó là một người con đã biết tự lập và có lẽ nó sẽ tồn tại với những đứa con của riêng mình. Giữa tôi và nó không còn sự đồng cảm nữa. Điều này tôi sẽ đề cập đến sau.

Có một điều nữa mà tôi muốn nói đến trước hết. Tôi đã viết về quãng thời gian thanh niên của tôi trong bài viết gửi tới mọi người, song không phải vì tự hào mà tôi viết cho các bạn như vậy. Lý do tôi đề cập đến tiểu sử của bản thân là vì có nhiều người đang hiểu sai về tôi.

Mọi người đều nghĩ tôi là người Mỹ. Nhưng thực tế không phải. Nhiều người cho tôi là một nhà nhân học, điều này cũng không chính xác. Tôi cũng bị gán nhầm thành sử gia, bị hiểu nhầm thành nhà phê bình văn học. Vì vậy tôi chỉ muốn loại bỏ những hiểu lầm đó mà thôi.

Tôi đã vượt lên những giới hạn chuyên ngành và kinh qua nhiều lĩnh vực, tôi cũng vượt qua biên giới quốc gia và di chuyển khắp đó đây. Đó là điều mà tôi cảm thấy rất vui. Tuy nhiên xét về mặt logic, có thể nói tôi được đào tạo trong hai lĩnh vực là khoa học chính trị và nghiên cứu cổ điển (classical languages) (2). Sau khi xác định hai lĩnh vực này là chuyên môn của mình, tôi đã trở thành một nhà nghiên cứu hết sức lệch tâm. Bởi vậy tôi trở thành một ví dụ rõ rệt cho khái niệm lai ghép (hybrid).

Hoàn cảnh gia đình phức tạp và giáo dục phổ thông

Một điều may mắn là tôi xuất thân từ một bối cảnh gia đình phức tạp. Cha tôi là người Ireland, mẹ tôi là người Anh. Trước 1921, Ireland từng là thuộc địa của Anh. Thời điểm Ireland giành được độc lập, cha tôi mới 28 tuổi. Xét theo một ý nghĩa nào đó, bản thân cha tôi cũng có thể coi là một hiện tượng lai ghép. Dòng dõi bà tôi là những tín đồ Cơ đốc chính cống xa xưa ở Ireland, họ đều là những thành viên hoạt động sôi nổi cho phong trào dân tộc chủ nghĩa từ 1799 đến 1890, bất kể hợp pháp hay phi pháp. Trong khi đó dòng dõi ông tôi đã có được đất định cư từ nửa sau thế kỷ XVII, họ là những “người nhập cư”, dần trở thành  “những cư dân Ireland gốc Anh trung thành” và cung cấp nhiều binh sĩ cho Đế quốc Anh ở Ấn Độ và Đông Nam Á. Sự kết hợp giữa hai dòng dõi này diễn ra vào khoảng 1850. Phả hệ dân tộc chủ nghĩa đã kết hợp cùng phả hệ đế quốc chủ nghĩa. Chính vì sự kết hợp này, cha tôi đã sinh ra trong một gia đình thiếu tá của Đế quốc Anh vào năm 1893 tại Penang. Đó là nơi tập trung những quân nhân không còn tại ngũ. Ngoài ra, dòng dõi Ireland còn là sự pha trộn giữa các tín đồ Tin lành và Cơ đốc. Ngay từ nhỏ tôi đã được lui tới giữa giáo hội hai bên.

Phần lớn cuộc đời cha tôi sống tại Trung Quốc. Từ 1914 đến 1941, cha tôi là viên chức hải quan của Đế quốc Anh, có thể nói và sử dụng thành thạo Trung văn. Mặc dù yêu quý Trung Quốc và người Trung Quốc, cha tôi lại căm ghét bộ máy chính quyền mà mình làm việc. Tôi đã sinh ra tại Côn Minh của Trung Quốc vào năm 1936 trong bối cảnh gia đình như thế.

Ngay trước khi Thế chiến thứ hai bùng nổ, cha tôi lâm bệnh nặng và mong muốn đưa cả gia đình trở về Ireland. Tuy nhiên do cuộc chiến tranh tàu ngầm đang diễn ra dữ dội ở Đại Tây Dương, gia đình chúng tôi buộc phải ở lại Mỹ ba năm. Em gái tôi đã ra đời tại đó. Tôi được đi học lần đầu tại một ngôi trường tồi tệ ở California.

Năm 1945, chúng tôi rốt cuộc cũng được trở về quê nhà. Năm sau cha tôi mất, khi tôi mới mười tuổi. Sau khi cha mất, mẹ tôi quyết định ở lại Ireland và cho tôi đi học dưới sự kèm cặp của một gia sư dạy tiếng Latin. Cuối cùng tôi được học tại một trường tiểu học tốp đầu của Anh. Cảm giác của tôi lúc đó vẫn rất Ireland. Tại đây tôi đã giành được một suất học bổng để đến học tại trường trung học danh tiếng nhất nước Anh (3). Trường tôi học lúc đó dĩ nhiên chỉ là trường dành cho nam sinh và toàn bộ chương trình đều dạy về nghiên cứu cổ đại cổ điển, ngôn ngữ và văn học hiện đại, và lịch sử châu Âu. Tôi đã học tập trong một môi trường giáo dục như thế và tương đối thành thạo tiếng Hy Lạp và tiếng Pháp.

Ảnh hưởng của giáo dục đại học

Tôi học một năm kinh tế học tại đại học Cambridge. Song tôi chẳng có mấy hứng thú và tâm đắc. Bởi vậy tôi đã quyết định trở lại với nghiên cứu cổ điển. Vì lĩnh vực đó đơn giản đối với tôi.

Lúc đó tôi đã dành hầu hết thời gian để đọc những cuốn sách mà mình thấy hứng thú, hơn một nửa trong số đó là sách liên quan đến văn học và lịch sử châu Âu. Tôi cũng học một ít tiếng Nga và tiếng Đức. Điều cần nói ở đây là nền giáo dục mà tôi được thu nhận này, một nền giáo dục nhằm biến thanh niên thành quan chức, nhà ngoại giao và giáo sư, lại cực kì truyền thống và bảo thủ. Tuy nhiên ngay sau khi tôi tốt nghiệp, nền giáo dục đó đã được hiện đại hóa. Nghiên cứu cổ điển bị đẩy ra ngoài lề, trong khi những chuyên ngành mới như nhân học và xã hội học đã bắt đầu xuất hiện. Hơn nữa vào thời điểm tốt nghiệp, ngoài ý nghĩ không muốn trở thành công chức, tôi cũng không thật rõ mình nên làm gì tiếp theo.

Tình cờ tôi được rủ rê làm việc một năm tại đại học Cornell của Mỹ. Đó là giúp một người bạn dạy chính trị học. Nhưng dạy chính trị học lại là công việc mà tôi hoàn toàn không có chút nền tảng.

Đó là thời kỳ mà Indonesia gây náo động tin tức(4), bởi lẽ CIA đang đứng sau ủng hộ cuộc nội chiến kéo dài từ 1958 đến 1959. Đại học Cornell vào thời điểm ấy có George Kahin,5một chuyên gia nổi tiếng về chính trị Đông Nam Á, cũng là nơi xây dựng một trong hai chương trình nghiên cứu Đông Nam Á duy nhất trên thế giới.6 Đây là lĩnh vực mà tôi cảm thấy hết sức thú vị. Tôi hứng thú với các giáo viên và hào hứng được học tiếng Indonesia hiện đại.

Như vậy để thực hiện chương trình tiến sĩ chính trị học, tôi đã quyết định ở đây. Nước Mỹ lúc bấy giờ đang ở vào thời kỳ diễn ra chiến tranh Việt Nam và phong trào đòi quyền công dân. Cả hai đều có ảnh hưởng rất lớn đối với tôi. Điều tình cờ là ý thức chính trị của tôi lại chính là chủ nghĩa chống đế quốc và chủ nghĩa dân tộc thân Á thuần phác.

Hôm nay tôi sẽ chia ra một số phần để nói như sau. Trước hết, tôi sẽ trình bày một cách giản lược tại sao tôi trở thành nhà nghiên cứu so sánh và trở thành như thế nào, mặc dù tôi hoàn toàn không chủ ý.

Thứ hai tôi sẽ trình bày chi tiết Cộng đồng tưởng tượng đã được hoàn thành ra sao.

Thứ ba điều mà tôi hy vọng các bạn sẽ hứng thú -là tôi sẽ nói về đứa con của tôi đã thay đổi như thế nào sau khi rời tay tôi, nghĩa là Cộng đồng tưởng tượng đã được bạn đọc tiếp thu ra sao.

Và cuối cùng, có lẽ cũng là điều quan trọng nhất, là tôi muốn phê phán một chút bản thân tôi. Tôi đã bị phê phán như thế nào? Phản ứng của tôi trước các phê phán ra sao? Tôi cho rằng một tật xấu của giới học giả là không thừa nhận ai cũng “từng sai”. Sẽ là ngu ngốc nếu vẫn giữ mãi điều mà hai mươi năm trước từng nói hoặc tìm cách nói rằng mình đã liều mạng phát ngôn nó. Tôi nghĩ rằng một người mà ngày hôm nay vẫn luôn nói về những điều đã nói hai mươi năm trước thì người đó cần thấy hổ thẹn với bản thân mình. Ngược lại giờ đây cũng có người vờ như cái điều mà họ đã phát ngôn mười năm trước chỉ là do lỡ lời, dù thực tế không có chuyện đó. Sở dĩ tôi tự phê phán ở đây, xét theo một ý nghĩa nào đó, là bởi tôi muốn tuyên bố rằng bất cứ lúc nào chúng ta cũng cần có sự chuẩn bị để nói rằng mình “từng sai”.

Tôi muốn điều chỉnh những nhầm lẫn mà mình đã phạm phải. Bởi lẽ mắc sai sót tuyệt nhiên không phải là điều gì xấu xa.

I. KHỞI ĐẦU CỦA NGHIÊN CỨU SO SÁNH

Chủ nghĩa đế quốc và nghiên cứu so sánh

Trước hết tại sao tôi lại trở thành người nghiên cứu so sánh? Ngoài lý do sinh ra tại Trung Quốc, cha mẹ có xuất thân từ các nước khác nhau và được giáo dục trong một hệ thống văn hóa và giáo dục mà chính việc học ngôn ngữ được cho là điều quan trọng nhất, tôi xin được nói về những lý do quan trọng hơn. Tôi cũng loại trừ lý do mình được đào tạo về cổ điển. Tất nhiên, lĩnh vực nghiên cứu so sánh này cũng đòi hỏi phải có một cảm giác nhạy bén đối với thời cổ đại cổ điển.

Bước ngoặt thực sự đối với tôi diễn ra vào thời điểm quyết định trở thành nhà chính trị học tại Hoa Kỳ sau những năm 1950. Điều cần nhấn mạnh hơn, đó đồng thời cũng là quyết định trở thành một chuyên gia về Indonesia.

Điều cần nói ở đây là xét theo nhiều ý nghĩa, tôi là một sản phẩm của chủ nghĩa đế quốc Mỹ. Ở đây cần phải hiểu rằng lập trường của Mỹ ở khu vực châu Á khác với hầu hết lập trường của các quốc gia đế quốc chủ nghĩa khác. Mỹ là nước duy nhất có tham vọng kiểm soát toàn bộ châu Á (hiện nay vẫn thế). Nghĩa là Philippines chỉ là một nhân tố nhỏ của tham vọng đó mà thôi.

Thứ hai, mục tiêu chiến lược cơ bản của Mỹ sau Thế chiến thứ hai về căn bản là loại bỏ các nước châu Âu:Anh, Pháp, Hà Lan ra khỏi châu Á và thay thế các nước đó bằng bá quyền toàn diện của Mỹ. Không một nước nào của châu Âu có khả năng và mục tiêu lớn như thế. Nước duy nhất từng có tham vọng đó là Nhật Bản. Từ 1942 đến 1945, Nhật từng bước tiến hành chiếm đóng quân sự trên toàn Đông Nam Á. Tuy nhiên Nhật không đủ khả năng để duy trì sự chiếm đóng đó.

Điều này có nghĩa rằng chương trình nghiên cứu Đông Nam Á tại Mỹ lúc đó không chỉ có đối tượng là thuộc địa của Mỹ, tức không chỉ có Philippines. Khi chuyên về Đông Nam Á, nếu bạn là sinh viên Hà Lan, bạn sẽ tìm hiểu về Đông Ấn thuộc Hà Lan (nay là Indonesia), nếu là sinh viên của Anh bạn sẽ nghiên cứu về Myanmar và Singapore, nếu là sinh viên của Pháp bạn sẽ tìm hiểu Việt Nam và Campuchia. Tuy nhiên nếu là người Mỹ, trong bối cảnh chiến tranh lạnh, thì bạn sẽ nghiên cứu tất cả các nước này. Điều này giải thích tại sao nghiên cứu Đông Nam Á lại được triển khai trước hết tại Nhật Bản và Mỹ. Chỉ có hai nước này mới có tham vọng đế chế áp đặt toàn bộ khu vực dưới sự kiểm soát của mình.

Từ góc nhìn của người học, ưu điểm lớn nhất của hình thái nghiên cứu này là bạn không được phép chỉ học về một nước nào đó. Nghĩa là việc giảng dạy thường được thực hiện dựa trên cơ sở so sánh: nhân học so sánh, chính trị học so sánh, sử học so sánh, kinh tế học so sánh. Dù không thích đọc sách về Singapore, bạn cũng phải đọc về Singapore. Dù không hứng thú với Việt Nam, bạn cũng phải đọc sách về Việt Nam. Chủ nghĩa đế quốc Mỹ đã thúc đẩy tất cả chúng tôi trở thành những nhà nghiên cứu so sánh.

Khởi đầu của nghiên cứu Đông Nam Á

Ở Mỹ lúc đó lĩnh vực chi phối nghiên cứu Indonesia cũng như nghiên cứu Đông Nam Á nói chung trước hết là nhân học xã hội văn hóa, tiếp đến là chính trị học, cuối cùng là sử học và kinh tế học. Không có chuyên ngành nào liên quan đến văn học hiện đại. Bởi vậy tôi đã đọc nhiều tài liệu, đặc biệt là về nhân học. Và vì rất thích nhân học, tôi cũng chịu ảnh hưởng rất lớn từ chính lĩnh vực này.

Tôi học chung với một người bạn thân là Siegel James (7). Ông là một nhà nhân học vĩ đại, thực sự sáng tạo, chuyên nghiên cứu về Indonesia (8). Nghiên cứu Đông Nam Á ở đại học Cornell đã xuất hiện một cách nổi bật trong bối cảnh có tính quốc tế như thế. Trong những người mà tôi được học có giáo viên người Mỹ, người Anh và người Pháp. Dạy hay nhất trong số đó là một giáo viên người Nga lưu vong gốc Do Thái. Bà là một trí thức kỳ lạ, một vũ công chuyên nghiệp, đồng thời là một nhà phê bình nghệ thuật. Bà cũngtừng sống nhiều năm tại Indonesia thời kỳ thuộc địa. Sinh viên đến học cũng xuất thân từ nhiều quốc gia. Ngoài sinh viên Mỹ, còn có sinh viên Canada, Anh, Pháp, Đức, Hà Lan, Nhật Bản, Ấn Độ, Úc và sinh viên của gần như tất cả các nước Đông Nam Á. Hầu như không có khóa học nào chỉ dạy về một nước duy nhất. Gần như tất cả đều so sánh trong nội bộ Đông Nam Á. Chúng tôi, như thế, đã được đào tạo để vượt qua biên giới quốc gia và vượt qua các lĩnh vực chuyên ngành.

Đối với những người được đào tạo về ngôn ngữ và văn học thì vị giáo viên người Nga Holt Clare (9) đó là một người rất đặc biệt. Chúng tôi đã trò chuyện với nhau về nhiều vấn đề của văn học châu Âu, văn hóa Java, nghệ thuật hiện đại và nghệ thuật truyền thống. Vào thời điểm đó, trên thế giới chỉ có tại đây mới mở ra khả năng này cho người học.

Hình ảnh của Việt Nam và Indonesia

Cũng có cái lợi khi trở thành người nghiên cứu so sánh. Thời kỳ chiến tranh Việt Nam -phần đông chúng tôi lúc đó đều phản đối chiến tranh -chúng tôi không hề thấy ngại ngùng, vẫn đi khắp nơi và tỏ vẻ là những chuyên gia về Việt Nam để diễn giảng về Việt Nam. Nhưng tuyệt đối không có chuyện chúng tôi tự nhận mình là những chuyên gia về Việt Nam. Chúng tôi chỉ có thể gọi mình là “những nhà nghiên cứu Đông Nam Á trẻ tuổi”. Khi đó những người Mỹ tốt tính đã nói thế này: “Ồ, đó là nơi nào vậy? Việt Nam cũng nằm ở đó à? Vậy là đủ rồi”. Thực tế chúng tôi là những nhà nghiên cứu Đông Nam Á, không phải chuyên gia về Việt Nam, nhưng dù sao bằng cách đó, chúng tôi đã có cơ hội được diễn thuyết về Việt Nam. Đây là một điều may mắn và là một trong những lợi thế quan trọng nhất.

Một lý do nữa của việc trở thành người nghiên cứu so sánh, như tôi vừa nói, là ở Mỹ lúc đó gần như không tồn tại sự cạnh tranh và ngăn cách giữa các lĩnh vực chuyên ngành liên quan đến Đông Nam Á, khu vực mà mọi người hầu như đều không biết đến. Bên cạnh việc học các chủ đề về kinh tế, tất cả chúng tôi còn tham gia các lớp nhân học, kinh tế học và sử học. Trên thực tế, các luận văn cao học xuất sắc được thực hiện không phải trong lĩnh vực chính trị học mà chủ yếu trong lĩnh vực kinh tế học và nhân học. Mọi người đều có một cảm giác linh động như thế đối với các lĩnh vực chuyên ngành mới. Tôi cũng may mắn khi được hưởng lợi từ đó.

Tuy nhiên hệ thống đó cũng có khuyết điểm nghiêm trọng. Nghiên cứu Đông Nam Á của Mỹ ngay từ đầu đã là một dự án đế quốc chủ nghĩa. Trước khi thâm nhập khu vực này, Mỹ hầu như không quan tâm đến Đông Nam Á. Những nội dung về văn học và văn hóa hoàn toàn không được để mắt tới. Từ những năm 1950 đến đầu những năm 1960, ở Mỹ không hề có một khóa học nào về những nội dung văn hóa (trong đó có văn học) của khu vực này. Những khóa học như thế là vô ích và cũng không có ai quan tâm.

Đây là những lý do giải thích tại sao tôi buộc phải trở thành người nghiên cứu so sánh. Nhưng cũng phải nói thêm một lý do nữa.

Năm 1962, tôi qua Indonesia, đất nước mà tôi đã đem lòng yêu mến. Trong hai năm rưỡi lưu trú tại Indo, tôi đã trải qua một khoảng thời gian tuyệt diệu và vui vẻ. Lúc đó tôi tin rằng mình sẽ dành toàn bộ phần đời còn lại để sống trong tư cách một chuyên gia về Indonesia.

Nhưng một cuộc chính biến bi kịch đã diễn ra tại Indo lúc đó. Hẳn trong số các bạn cũng có người vẫn nhớ, ngày mùng 1 tháng 10 năm 1965, một cuộc đảo chính đã được trù tính, khiến một số tướng lĩnh quân đội bị sát hại. Sau đảo chính Suharto lên nắm quyền lực. Suharto đã thực hiện hàng loạt vụ tàn sát, khiến ít nhất 500 ngàn người được cho là của phe cánh tả bị giết chết. Sau khi lật đổ chính quyền Sukarno, Suharto đã thiết lập một chính quyền độc tài kéo dài 32 năm.

Sự kiện này đã ảnh hưởng tới tôi theo nhiều ý nghĩa. Ảnh hưởng lớn nhất là việc tôi bị trục xuất khỏi Indonesia và bị cấm nhập cảnh trong vòng 27 năm (10) (chuyện này tôi đã viết trong sách, nếu các bạn đã đọc thì tôi không cần phải giải thích thêm). Ngay từ đầu tôi đã dự đoán việc cấm nhập cảnh sẽ kéo dài. Vì vậy lúc đó tôi phải quyết định mình sẽ làm gì tiếp theo. Việc nghĩ tới nghiên cứu các quốc gia khác của khu vực Đông Nam Á là một điều tự nhiên. Bởi vậy tôi đã nghiên cứu Thái Lan từ những năm 1970 đến đầu những năm 1980, sau đó xúc tiến nghiên cứu Philippinesđến đầu những năm 1990.

Nhờ có Suharto, tôi có được cơ hội hết sức thú vị để so sánh ba quốc gia này (11). Indonesia là một nước Hồi giáo, theo thế chế cộng hòa, và nếu mượn lời của Tổng thống Bush, là một cựu thuộc địa. Thái Lan là quốc gia Phật giáo, theo chế độ quân chủ và không có kinh nghiệm bị thực dân hóa. Philipines là một cựu thuộc địa, theo Thiên chúa giáo, đang dần chuyển đổi sang thế chế cộng hòa. Việc đối sánh giữa ba quốc gia được thực hiện một cách ráo riết và điều đó đã khiến cho suy tư so sánh trở nên kích thích và thú vị.

Du hành để hiểu bản thân

Một tiểu thuyết gia nổi tiếng của Na Uy từng nói “Cơ hội duy nhất để hiểu chính mình là khi lên tàu và ngắm nhìn phong cảnh xa xăm”. Theo nhà văn này, những chuyến đi chính là nguồn cội cho một dạng tự nhận thức nào đó. Điều này là sự thực.

Khi ở Indonesia, trong đầu tôi thường xuất hiện suy nghĩ rằng “Đây thực sự là một thế giới mới đối với tôi. Ở đây tôi sẽ cảm nhận ra sao cái thế giới mà tôi đã từng sống?”

Khi nói lên cảm giác này tôi thường sử dụng ẩn dụ về kính viễn vọng. Nếu thử nhìn qua kính viễn vọng, những chỗ mà ta thấy nhỏ sẽ nhanh chóng được phóng to. Nhưng giả sử quay ngược kính viễn vọng thì điều gì sẽ xảy ra? Những nhà khoa học như chúng tôi chính là những kẻ đi tìm những điều như thế. Nếu nhìn em trai và em gái ở gần mình qua những thấu kính lớn thì điều gì sẽ xảy ra? Họ sẽ trở nên nhỏ xíu. Chúng ta hãy thử nhìn nước Mỹ qua kính viễn vọng. Đất nước duyên dáng này sẽ trở nên rất nhỏ. Sự khác biệt này là do chúng ta nhìn kính viễn vọng từ phía nào.

Dự án so sánh của tôi không chỉ là dự án có tính hình thức. Học cái gì tại nơi đã đến thì phải mang cái đó trở về, rồi đối sánh nơi mà “mình” đang sống với nơi mà “mình” đang nghiên cứu, là những điều mà tôi nghĩ tới trong dự án. Có người nói với tôi “Hầu hết các nghiên cứu của ông đều giống một sự phiên dịch”. Ý người đó muốn nói là “À kể ra cũng tốt, nhưng không phải là những nghiên cứu quan trọng”. Nhưng khi bị nói như thế, tôi lại thấy rất hài lòng. Bởi đó là điều mà tôi muốn làm. Bởi lẽ khi tự mình nghiên cứu, tôi chỉ muốn đưa trở về châu Âu và Mỹ những điều đã phát hiện được.

II. SỰ LAN TRUYỀN CỦA NGHIÊN CỨU CHỦ NGHĨA DÂN TỘC

Thời kỳ tăm tối của nghiên cứu chủ nghĩa dân tộc

Trên đây là nội dung đầu tiên. Nội dung tiếp theo là về việc viết Cộng đồng tưởng tượng. Tôi sẽ trình bày một cách hết sức ngắn gọn, bởi mọi người đều biết nhiều thông tin về cuốn sách. Điều tôi muốn nói đến là điểm sau đây.

Trên thực tế kể từ sau khi kết thúc Thế chiến thứ hai cho đến những năm 1980, chủ nghĩa dân tộc chỉ là một khái niệm đáng ngờ. Việc chứng kiến trực tiếp những hành động tàn bạo của Hitler, của nhiều nhà dân tộc chủ nghĩa và các chính quyền Phát xít chính là nguyên nhân dẫn đến điều này. Một lý do khác là sự xuất hiện của chủ nghĩa đế quốc theo đường hướng quân phiệt chủ nghĩa của Nhật Bản. Ngoài ra nhiều hành động ghê rợn cũng được thực hiện tại Trung Quốc và nhiều khu vực khác. Hệ quả là khái niệm chủ nghĩa dân tộc, trong một ý nghĩa nào đó, bị coi là một khái niệm phản động, lạc hậu, không còn có giá trị nghiên cứu. Hơn nữa, viễn cảnh thành lập cộng đồng châu Âu cũng gia cố cho khuynh hướng này.

Hoa Kỳ hiển nhiên có những phản ứng cực kỳ dân tộc chủ nghĩa đối với những người ngoại lai, nhưng lại hứng chịu một cú sốc như thể bị tấn công bởi cơn sóng thần của Đức quốc xã, chủ nghĩa Phát xít và chủ nghĩa quân phiệt Nhật Bản. Họ không hề nghĩ họ thuộc vềchủ nghĩa dân tộc. Họ nghĩ họ thuộc về chủ nghĩa dân chủ. Bởi chủ nghĩa dân chủ mang tính phổ biến, không phải tính địa phương. Vì vậy họ không hề trải nghiệm trực tiếp chủ nghĩa dân tộc.

Thời tôi là sinh viên, trường đại học không có một khóa học nào về chủ nghĩa dân tộc. Tôi đã hỏi một đồng sự người Mỹ - một người phụ nữ rất xuất sắc và tuyệt vời -  “bà có thể giới thiệu cho tôi một cuốn sách tốt nhất viết về chủ nghĩa dân tộc Mỹ được không?”. Bà nhìn tôi với một ánh mắt hoài nghi như thể tôi vừa hỏi một câu hỏi rất điên rồ. Sau đó bà đưa cho tôi mấy cuốn sách được viết vào thế kỷ XIX và nói với tôi “Có lẽ có cái để đọc trong những cuốn sách này”. Thú thực là tôi rất ngạc nhiên. Hầu hết những cuốn sách mà bà gửi tôi đều mang một chủ nghĩa dân tộc đẹp đẽ và về cơ bản đều được viết từ quan điểm của Mỹ hoặc Anh. Tôi cảm thấy một sự gần gũi nhau giữa các nước thân cận. Trong khi đó người ta nghĩ rằng cũng tồn tại một chủ nghĩa dân tộc xấu xí. Nó trở nên xấu xí tới mức lan sang cả phía Đông: Nga, Ba Lan, Trung Quốc, Nhật Bản. Càng tiến về phía Đông nó càng nhanh chóng bị coi là một thứ xấu xí. Cái được cho là nghiên cứu thực thụ trở nên lúng túng và không có tính lý thuyết.

Làn sóng mới của chủ nghĩa dân tộc

Tuy nhiên đến những năm 1970, tình hình bắt đầu thay đổi. Thực sự phải đến thời điểm đó. Từ những năm 60 đến những năm 70, nhiều khu vực trên khắp thế giới đã giành được độc lập từ tay thực dân. Thời kỳ giải phóng thuộc địa kết thúc bằng sự sụp đổ của đế quốc Bồ Đào Nha từ năm 74 đến năm 75. (12). Tính đến năm 75, hầu hết các thuộc địa đều giành được độc lập. Vì lý do này mà ngày nay có gần 200 nước là thành viên Liên hợp quốc (13). Chúng ta không thể bỏ qua cư dân những nước mới giành được độc lập này.

Nhưng có lẽ điều quan trọng hơn là nhiều chủ nghĩa dân tộc đã bắt đầu hình thành bên trong các quốc gia dân tộc chủ yếu của châu Âu: Scotland, Wales, Catalonia và Basque của Tây Ban Nha, Bretagne, Sicilia (14). Ai cũng kinh ngạc trước điều này. Mọi người đều phát hiện thấy một phong trào dân tộc chủ nghĩa của khu vực đã bùng phát một cách mạnh mẽ không ngờ tới ngay tại các quốc gia mà chủ nghĩa dân tộc bị coi là đã phát triển đến điểm lạc hậu.

Giả sử tờ Ashahi đăng những bản tin kiểu như “các phong trào đòi độc lập của Shikoku bất ngờ nổ ra” hay “phải là Hokkaido vì người Hokkaido” thì mọi người sẽ sửng sốt đúng không? Tuy nhiên ai cũng cảm thấy thế trước cú sốc lúc này. Mọi người đều hoang mang và bất an. Nhờ hai yếu tố là độc lập của thuộc địa và chủ nghĩa dân tộc khu vực, mọi người sẽ nhận thức khác đi về tầm quan trọng của một cách hiểu mới về chủ nghĩa dân tộc.

Thế nhưng điều này không hề ảnh hưởng tới Mỹ, bởi ở Mỹ không tồn tại các phong trào dân tộc chủ nghĩa mới. Nhìn chung Mỹ không có đóng góp gì cho sự phát triển của lý thuyết chủ nghĩa dân tộc. Một điều ngẫu nhiên là nơi hiện diện đông nhất các nhà nghiên cứu chủ nghĩa dân tộc - có lẽ nằm ngoài suy đoán - không phải là Pháp hay Đức mà là Anh.

Vào đầu những năm 1980, không chỉ cuốn sách của tôi mà còn nhiều công trình nổi tiếng sau đó về chủ nghĩa dân tộc cũng được xuất bản. Đó là cuốn sách chọn mốc nghiên cứu từ sau 1788 của Hobsbawm (15) và nhiều công trình của các tác giả khác.

Một điều rất thú vị liên quan đến tác giả của những cuốn sách được xuất bản vào thời kỳ này đó là phần đa họ đều là người Do Thái và phần đa họ đều có những trải nghiệm sống lâu dài ở châu Âu đại lục. Anthony D. Smith( 16) cũng nằm trong số đó. Gellner (17) có xuất thân Tiệp Khắc cũ, còn Hobsbawm từng sống tại Áo và Đức trong phần lớn thời kỳ thanh niên. Tất cả họ đều có những suy nghĩ được coi là chân lý của thời đại đó, tức đều duy trì một nhận thức rằng chủ nghĩa dân tộc là mối đe dọa đối với người Do Thái, chủ nghĩa dân tộc đồng nghĩa với chủ nghĩa bài Do Thái. Bởi vậy họ đều cảm thấy gắn bó với những đơn vị chính trị tồn tại trước chủ nghĩa dân tộc. Đế quốc Áo Hung và đế quốc Anh, do tính chất ấy, không được coi là dân tộc, và vì thế không phải là một quốc gia dân tộc.

Cuộc tranh luận tại Anh và cuộc chiến tranh của châu Á

Tôi vẫn nhớ năm 1982 - và có lẽ các bạn cũng nhớ - Tom Nairn (18) đã viết một cuốn sách quan trọng Sự tan rã của Vương quốc Anh, cho rằng vương quốc liên hiệp Anh sẽ dần tan rã - kỷ nguyên của Đại Anh đã kết thúc, đế quốc sẽ bị giải thể, Scotland, xứ Wales sẽ giành được độc lập. Lý do Tom Nairn viết cuốn sách này là vì bản thân ông cũng là một nhà dân tộc chủ nghĩa. Ông là một nhà dân tộc chủ nghĩa nhiệt thành của Scotland.

Tất nhiên cuốn sách này được viết từ một góc nhìn mới. Công trình của Nairn được viết với ý đồ tạo nên một cú sốc gây chấn động, và xét theo một ý nghĩa tích cực, nó đã tạo nên một cú sốc như thế. Ai cũng tham gia tranh luận xoay quanh cuốn sách này.

Trong bối cảnh đó, em trai tôi (19) - người biên tập tạp chí New Left Review -đã đề xuất với tôi “Anh thử nói một cái gì đó để góp thêm tranh luận xem sao”. Đây là một trong những lý do giải thích tại sao Cộng đồng tưởng tượng lại được viết để hướng đến độc giả của Anh. Nó được viết với mục đích đó vì New Left Review chính là nơi diễn ra các tranh luận nảy lửa nhất về cuốn sách của Nairn.

Có một chuyện thú vị khi đó. Tôi nhận được một bức thư tuyệt vời của một nhà phê bình nọ, trong thư bà viết rằng “Tôi rất thích cuốn sách của ông, song nó lại thiếu công bằng khi không dành sự tôn xưng cho các thành viên của hoàng gia Anh”. Khi đề cập đến danh xưng của tất cả các quý tộc vương hầu châu Âu ngoại trừ Anh, tôi thường viết “Luis XIV”, “Wilhelm III”, nhưng khi đề cập đến các thành viên của hoàng gia Anh, tôi đã không xưng theo lệ thường mà xưng “Anna Stuart”, “Elizabeth Tudor”. Nhà phê bình đã gửi cho tôi bức thư đó coi đây là một hành động rất khiếm nhã. Hiển nhiên đó là mục đích của tôi. Khiếm nhã ư, có gì là xấu?

Cộng đồng tưởng tượng đã được viết trong bối cảnh như thế, song trên thực tế còn có một lý do nữa khiến tôi chấp bút.

Giai đoạn 1979-1980 đã nổ ra các cuộc xung đột biên giới giữa Trung Quốc và Việt Nam, giữa Việt Nam và Campuchia, ba nước cộng sản từng có cam kết với phong trào dân tộc chủ nghĩa của quốc tế. Không một nước nào trong số ba nước này hợp thức hóa các cuộc chiến tranh bằng một khái niệm Marxist có thể biện hộ cho chính họ. Với tư cách một nhà nghiên cứu Đông Nam Á, tôi buộc phải suy nghĩ tại sao chúng lại nổ ra. Chính quyền của ba nước này đã đưa ra những lý do rất đáng chú ý. Họ chắc chắn đề cao chủ nghĩa Marx, nhưng thay vì khẩu chiến về khái niệm đoàn kết quốc tế, họ lại phát động chiến tranh bằng cách thức tương tự các nước châu Âu. Tại sao xung đột lại nổ ra như vậy, đó là điều buộc tôi phải suy nghĩ.

Vượt qua biên giới và nghiên cứu

Bây giờ tôi sẽ trình bày một chút suy nghĩ của mình về sự khác biệt giữa Cộng đồng tưởng tượng và các cuốn sách khác được ấn hành cùng thời gian.

Trước hết các tác giả khác hầu như không có trải nghiệm ở thế giới ngoài châu Âu. Gellner nghiên cứu Bắc Phi, nhưng tôi không nghĩ ông hiểu chính xác tiếng Ả rập. Anthony D. Smith và Hobsbawm học về Mỹ và biết tiếng Tây Ban Nha, nhưng một từ tiếng Indonesia cũng không biết. Không một ai trong số họ hiểu về châu Á. Đây là một khác biệt lớn. Với tôi, châu Á khi đó đã hiện diện trong tư cách một khu vực quan trọng cần được phân tích về mặt lý thuyết.

Thứ hai, các tác giả khác nghiên cứu chủ nghĩa dân tộc trong tư cách một ý thức hệ chính trị, hay nói cách khác xem chủ nghĩa dân tộc như một chất keo gắn kết xã hội, chẳng hạn trường hợp Gellner, trong khi tôi lại chú ý nhiều hơn đến tính tự trị của xã hội. Nghĩa là Cộng đồng tưởng tượng lý giải chủ nghĩa dân tộc như là một hiện tượng văn hóa. Hiện tượng văn hóa đó sẽ cho thấy chủ nghĩa dân tộc có mối quan hệ như thế nào với hiện đại hóa.

Tôi không tin lắm vào quan điểm của các tác giả khác. Bởi lẽ trong lập luận của mình, họ không thể giải thích vì sao người ta lại cuồng nhiệt và gắn kết như thế với chủ nghĩa dân tộc, lại sẵn sàng hi sinh, bất chấp cả sự sống của mình và dâng hiến không biết mệt mỏi. Để làm rõ được vấn đề này đòi hỏi phải lý giải ở một cấp độ sâu sắc hơn khoa học. Tức là cần phải giải thích sâu sắc hơn, thay vì những nghiên cứu lịch sử thường xuyên có tính bề mặt. Nói cách khác, suy nghĩ của tôi lúc đó là cần phải giải thích chủ nghĩa dân tộc từ góc độ nhân học.

Khác biệt thứ ba là tất cả những nhà nghiên cứu chủ nghĩa dân tộc này, ngoại trừ Smith, không hẳn đều am hiểu chủ nghĩa Marx. Chắc chắn những công trình của Gellner đã xem xét các khái niệm chủ nghĩa Marx và chủ nghĩa tư bản trong tư cách những khái niệm quan trọng. Tuy nhiên những gì mà Gellner viết ra lại là một thứ chủ nghĩa tư bản hết sức trừu tượng và cực kỳ mơ hồ. Đây là điểm khác biệt rất lớn so với Cộng đồng tưởng tượng.

Tôi cảm thấy khái niệm chủ nghĩa tư bản được dùng để lập luận quá rộng và quá chung chung. Bởi vậy tôi đã tập trung vào việc gắn chủ nghĩa tư bản với xuất bản in ấn. Xuất bản, giống như đường và xe ô tô, là những hàng hóa quen thuộc trong cuộc sống. Nhưng đó lại là một hàng hóa hết sức kỳ diệu. Bởi nó có thể trò chuyện, có thể đối thoại với mọi người. Tôi đã sáng tạo ra khái niệm chủ nghĩa tư bản in ấn và đặt khái niệm này vào trung tâm của lập luận.

Trong Cộng đồng tưởng tượng, tôi đã trình bày các lập luận đúng như lý lịch nghiên cứu hỗn hợp của mình. Tôi không chỉ chú ý đến chính trị và kinh tế mà còn chú ý cả văn học.

Không có các thảo luận về văn học trong các nghiên cứu về chủ nghĩa dân tộc lúc đó. Có vẻ như không một ai quan tâm đến lĩnh vực này. Nhưng với tôi tiểu thuyết lại có vai trò quan trọng và tôi tin vào sự tồn tại của một mối quan hệ cơ bản mang tính cấu trúc giữa tiểu thuyết, báo chí và các tự sự về dân tộc. Ba loại hình này xuất hiện gần như cùng lúc. Ta sẽ rút ra một điều gì đó từ thực tế rằng ba loại hình này có hình thức giống nhau về mặt cấu trúc, hơn nữa dù không bị thao túng chúng vẫn có hình thức như thế. Nhờ đem văn học làm một luận điểm quan trọng, Cộng đồng tưởng tượng về sau đã gây hứng thú và nhận được sự chào đón không chỉ từ các chuyên gia chính trị học mà còn từ các chuyên gia phê bình văn học.

Nhận thức về thời gian và không gian

Và cuối cùng, khác với phần đa các tác giả khác, tôi tin rằng để lý giải được chủ nghĩa dân tộc chúng ta cần phải dừng ở cấp độ chiều sâu tinh thần của con người, tức là cấp độ diễn ra nhận thức cội rễ của kinh nghiệm.

Trong cuốn sách này, tôi đã nghiên cứu ý thức về thời gian. Tức là tôi tập trung tìm hiểu con người đã quan niệm như thế nào về thời gian. Vấn đề mà tôi phân tích là nhận thức của con người đã thay đổi ra sao qua thời gian tôn giáo, thời gian thế tục, thời gian của chúng ta dịch chuyển theo lịch biểu và thời gian được đo bằng máy móc số thức.

Về sau tôi mới nhận ra một điều rằng cần phải tìm hiểu cả địa lý bằng cách thức tương tự. Đó là vấn đề không gian, tức không gian đã được quan niệm như thế nào. Mặc dù không có vệ tinh nhân tạo, không có thiên đường, nhưng bằng cách sử dụng hình học người ta vẫn có thể mường tượng ra các quốc gia của mình. Người ta hệt như quan sát từ góc nhìn của Chúa. Cũng giống như bản đồ Nhật Bản nhìn từ vũ trụ.

Còn một điều nữa mà tôi cần nói đến, bởi thời gian sắp hết.

Những người viết sách lý thuyết, xét ở hầu hết ý nghĩa, đều là những người theo chủ nghĩa hiện đại. Gellner, tôi cũng như Hobsbawm đều cho rằng chủ nghĩa dân tộc là một hiện tượng hiện đại. Chỉ có Smith mới tin rằng chủ nghĩa dân tộc là một đơn vị đã tồn tại từ thời cổ đại, phát triển dần dần trong một khoảng thời gian dài.

Tuy nhiên điều cần nói ở đây là nếu như với các học giả quan điểm hiện đại chủ nghĩa này có vị trí chủ đạo, thì với đông đảo mọi người những quan điểm như Smith hiện vẫn chiếm ưu thế áp đảo. Tức là nhiều người vẫn thực sự tin rằng người Trung Quốc đã là người Trung Quốc từ 6.000 năm trước, người Việt Nam vẫn là người Việt Nam từ cổ xưa. Song hầu hết các học giả đều không tin như thế. Bản thân tôi cũng không tin.

Nhưng ở đây có một điều mà Hobsbawm và Gellner khác với tôi, đó là họ có khuynh hướng cho rằng lịch sử cổ đại là những tạo tác thuần túy và không hề có ý nghĩa. Nhờ được đào tạo về mặt văn học bao quát những suy tư của quá khứ (20), tôi cho rằng quá khứ này không phải là một bịa tạo hay tạo tác đơn thuần mà là một hiện tượng hiện thực xét theo một ý nghĩa nhất định nào đó, dù không phải đa phần chân thực. Chẳng hạn, những nhân vật xuất hiện trong các truyện kể như Huckleberry Finn, Hamlet, Hikaru Genji (21), bất kể có thực hay không, đều có vai trò rất quan trọng trong việc lý giải nền văn hóa mà những nhân vật đó thuộc về.

III. NHỮNG BÌNH LUẬN VỀ CỘNG ĐỒNG TƯỞNG TƯỢNG

Sự kết thúc của chiến tranh lạnh và lĩnh vực học thuật mới

Bây giờ tôi sẽ chuyển sang bàn về nội dung thứ ba. Tôi muốn trình bày một cách vắn tắt việc Cộng đồng tưởng tượng đã được tiếp nhận như thế nào. Tức là tôi sẽ nói câu chuyện đứa con của mình đã lớn khôn và điều gì xảy ra đối với nó.

Ban đầu Cộng đồng tưởng tượng được viết nhằm mục địch giới thiệu cuộc tranh luận tại Anh về chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa Marx, chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa Stalin. Sau khi xuất bản, cuốn sách nhanh chóng nhận được những phê bình thiện chí trên các tờ báo tri thức đương thời (22). Hiện nay ở Anh không còn một tờ báo tri thức nào, nhưng thời đó chắc chắn đã tồn tại một giới báo chí như thế. Điều rất thú vị là ngay sau khi được xuất bản, cuốn sách đã nhận được những bài phê bình của các nhà nhân học văn hóa có lẽ nổi tiếng nhất tại Anh lúc đó, những nhà báo trẻ tuổi ưu tú của Scotland, các cây bút của New Left Review và những nhà Marxist xuất thân từ quần đảo Tây Ấn.

Nếu như ở Anh cuốn sách nhận được sự chào đón của đông đảo các học giả thì ở Mỹ nó hoàn toàn không được tiếp nhận. Không đâu có bài phê bình Cộng đồng tưởng tượng. Ngoài New Left Review và những người ủng hộ Verso - vốn là nhà xuất bản cuốn sách - không một ai biết đến sự tồn tại của Cộng đồng tưởng tượng. Một sự trái ngược rất rõ. Ở phía bên kia Đại Tây Dương, đa phần mọi người đều hứng thú và đều nhanh chóng phản ứng. Trong khi ở phía đối diện, không hề có động tĩnh và không có bất cứ phản ứng nào đối với cuốn sách.

Chỉ một người duy nhất - mà mọi người có lẽ đều biết - đã viết bài phê bình cuốn sách là Ernst Haas (23) của đại học California, học giả từng có một số công trình về cộng đồng châu Âu. Ông viết rằng “Điều duy nhất có thể bình luận ở cuốn sách này là tiêu đề gây chú ý của nó”.

Tuy nhiên tình trạng này đã thay đổi sau đó vì một số lý do thú vị. Lý do đầu tiên và cũng là lý do mà tôi nghĩ quan trọng nhất là thắng lợi của Mỹ trong chiến tranh lạnh. Nói cách khác đó chính là sự sụp đổ của bức tường Berlin.

Những đế quốc dân tộc có quy mô lớn như Mỹ luôn cần những kẻ thù. Nếu như kẻ thù trong quá khứ của nó là chủ nghĩa cộng sản đã biến mất thì cần phải có một đối tượng nào đó đảm trách vai trò kẻ thù. Lúc đó Osama Binladen vẫn chưa xuất hiện. Từ thời điểm bức tường Berlin sụp đổ cho đến khi Osama Binladen xuất hiện, được phân vai kẻ thù của Mỹ là chủ nghĩa dân tộc. Tất nhiên không phải chủ nghĩa dân tộc của Mỹ mà là chủ nghĩa dân tộc của ai đó ngoài Mỹ.

Ở đây tôi xin được kể một câu chuyện thú vị. Vào khoảng năm 1990, các đại học lớn -mà tôi không tiện nêu tên ở đây - đã nhận được những cuộc điện thoại từ các đại học vốn là những viện nghiên cứu lớn chuyên về Xô Viết. Họ có nhờ tôi nói chuyện cho họ. Tôi trả lời “Tôi đâu dám. Tôi không hề biết gì về Liên Xô”. Họ nói “Không phải chuyện đó. Chúng tôi hiểu rất rõ Liên Xô. Ở đây chúng tôi muốn nhờ ông nói chuyện về chủ nghĩa dân tộc”. Tôi hỏi tại sao thì họ trả lời “Tình hình rất khó khăn. Chúng tôi nghiên cứu Liên Xô, nhưng Liên Xô đã tan rã. Sinh viên đã không có, lại chẳng mấy ai quan tâm đến chúng tôi. Không thể kêu gọi được bất cứ ai và bất cứ đâu. Không thể đến Washington, kinh phí nghiên cứu thì bị cắt, tiền nghiên cứu cũng không nhận được, tình hình nói chung rất tồi tệ. Tôi hỏi “Điều đó thì có liên quan gì đến chủ nghĩa dân tộc?”. Họ trả lời tôi một cách thản nhiên “Cần phải đổi mới trang bị. Vì dù sao chủ nghĩa dân tộc cũng là một mối đe dọa mới. Ông có thể đến đây và giúp chúng tôi một tay để thu hút nguồn kinh phí, sinh viên và các nguồn lực khác được không?...”

Điều may mắn là thời kỳ đó đã trôi qua và ngày nay mọi người đang thỏa mãn với kẻ thù mới là chủ nghĩa khủng bố của Hồi giáo. Nhưng trước đây một thời kỳ như thế đã từng tồn tại.

Sự xuất hiện của chủ nghĩa hậu thực dân

Lý do thứ hai khiến cho chủ nghĩa dân tộc nhận được sự chú ý là sự sụp đổ liên tiếp của các quốc gia. Pakistan phân tách thành hai quốc gia, Nam Việt Nam bị sát nhập vào Bắc Việt, đế quốc Ethiopia của châu Phi sụp đổ (24). Canada cũng đứng bên bờ vực tan rã trong những năm 1990 (25). Có nhiều nguyên do khiến chủ nghĩa dân tộc nhận được sự quan tâm. Đó không chỉ là sự gia tăng những nguy cơ mới. Việc chủ nghĩa cộng sản không còn tồn tại (26), ở một ý nghĩa nào đó, cũng là nguyên nhân chính khiến cho chủ nghĩa dân tộc trở thành một đối tượng nghiên cứu thực sự, làm tăng thêm tầm quan trọng của nghiên cứu chủ nghĩa dân tộc.

Tuy nhiên, điều thực sự thú vị là cùng với mối quan tâm ngày một sâu sắc đối với chủ nghĩa dân tộc, Cộng đồng tưởng tượng đã nhận được sự phê bình từ nhiều lĩnh vực chuyên ngành. Những phê bình quan trọng hầu như không xuất phát từ chính trị học vốn là lĩnh vực chuyên ngành của tôi. Chúng được viết từ lĩnh vực nhân học, sử học (xét theo một ý nghĩa nào đó) và kỳ lạ thay cả phê bình văn học. Tôi không ngạc nhiên trước các phê bình liên quan đến nhân học. Bởi khi xây dựng các ý tưởng của Cộng đồng tưởng tượng, tôi đã sử dụng nhiều khảo sát của nhân học. Hơn nữa bạn bè của tôi trong lĩnh vực nhân học cũng đông đảo. Tôi cũng không hề bất ngờ trước các phê bình trong lĩnh vực lịch sử. Nhưng tôi lại ngạc nhiên bởi các bài viết trong lĩnh vực phê bình văn học.

Mặc dù đã nghiên cứu nhiều về văn học, nhưng tại sao các nhà phê bình trong lĩnh vực này lại chú ý đến cuốn sách của tôi? Có thể đưa ra một giải thích thú vị về điều này. Ở đây chúng ta thử nghĩ đến đặc trưng học thuật của nước Mỹ. Nếu nhìn vào bản đồ học thuật của các trường đại học Mỹ, có thể thấy hình thành nên trung tâm các lĩnh vực học thuật có vẻ như quan trọng nhất của người Mỹ là khoa học tự nhiên, kinh tế học và xã hội học. Hầu hết những ai chuyên về những lĩnh vực học thuật này đều nghiên cứu ở Mỹ. Nhưng nếu học nhân học người ta chỉ có thể nghiên cứu ở những quốc gia ngoài Mỹ, bởi ở Mỹ không thể làm nghiên cứu về lĩnh vực này. Chính vì vậy các nhà nhân học thường có một cảm quan hết sức quốc tế. Còn với trường hợp phê bình văn học, có lẽ phải chỉ ra rằng đây là một lĩnh vực học thuật chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của tư tưởng hiện đại Pháp, chẳng hạn Foucault, Derrida, Baudrillard (27). Ở lĩnh vực này có nhiều người thường rải ăng ten để bắt sóng các xu hướng học thuật của châu Âu.

Hơn nữa tôi chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của một nhóm phê bình văn học của Mỹ, nhóm này tập trung nghiên cứu văn hóa học và văn hóa bình dân, chủ trương chống chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, mà nhân vật khơi mào là Stuart Hall (28) của Đại học Birmingham, một di dân đến từ quần đảo Tây Ấn. Trong bối cảnh này, cuốn sách của tôi được tiếp nhận trước hết trong tư cách một cuốn sách văn hóa học. Cũng có người nói cuốn sách chịu ảnh hưởng rõ rệt của Derrida và Foucault, tức chịu ảnh hưởng của các tác giả hậu cấu trúc và hậu hiện đại. Nhưng khi viết cuốn sách này cả Derrida và Foucault tôi đều chưa hề đọc.

Tuy nhiên tôi buộc phải thú thực như vậy. Đứa con của tôi đã khởi hành lên đường. Nó đã kết hôn với Derrida, đã bỏ tôi sau khi ngoại tình với Stuart Hall. Một điều thú vị phải không? Bản thân tôi nghĩ rằng Cộng đồng tưởng tượng là một công trình thực thụ của chủ nghĩa cấu trúc và chủ nghĩa Marx, nhưng độc giả lại không tiếp nhận như vậy. Thành thử tôi đã thất bại trong cuộc hôn phối với chủ nghĩa cấu trúc và chủ nghĩa Marx.

Chủ nghĩa dân tộc của phiên dịch

Kể từ đây Cộng đồng tưởng tượng bắt đầu được dịch ra nhiều ngôn ngữ. Ta có thể thấy một số mô thức thú vị trong việc phiên dịch cuốn sách. Về cơ bản Cộng đồng tưởng tượng lan tỏa nhờ ba làn sóng sau:

Làn sóng thứ nhất là Đức, Tây Ban Nha, Nhật Bản, Bồ Đào Nha, Thổ Nhĩ Kỳ. Bản dịch tiếng Nhật do được thực hiện bởi hai cựu sinh viên của tôi nên đây là một công trình chung của hai người (29). Bản dịch tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha không phải được xuất bản tại châu Âu mà tại Mỹ Latin. Lý do nằm ở việc đặt vấn đề của các nhà dân tộc chủ nghĩa Mỹ Latin và lịch sử kháng cự lâu dài tại đó. Xuất hiện sau bản Anh văn là bản dịch tiếng Đức. Ở Đức lúc đó, trí thức Anh và văn hóa Anh đang nhận được sự quan tâm mạnh mẽ. Tại Thổ Nhĩ Kỳ, do tác động của phong trào cánh tả, đồng thời do là một khu vực có sự gắn kết mật thiết, người ta cũng đòi hỏi sự xuất hiện của một bản dịch Cộng đồng tưởng tượng.

Làn sóng tiếp theo diễn ra theo một đường hướng kỳ lạ. Làn sóng này dâng cao do sự đòi hỏi đối với chính chủ nghĩa dân tộc. Chẳng hạn sau khi bản dịch tiếng Thụy Điển xuất hiện, người Na Uy nói họ cần một bản dịch riêng. Người Đan Mạch sau đó cũng nói tương tự. Ba ngôn ngữ này (tiếng Đan Mạch, tiếng Thụy Điển, tiếng Na Uy) trên thực tế có thể tương thông nhau và sự xuất hiện của ba bản dịch thực chất không cần thiết. Tuy nhiên họ lại muốncó các dịch phẩm chỉ của riêng họ. Hơn nữa các bản dịch cũng được bán với các bìa sách khác nhau.

Tại sao lại xuất hiện bản dịch tiếng Ả rập của cuốn sách này? Tôi có thể hiểu được lý do. Đó là vì sự ra đời của bản dịch tiếng Do Thái. Tại sao lại xuất hiện bản dịch tiếng Hàn? Có lẽ vì sự có mặt có bản dịch tiếng Nhật. Bản dịch tiếng Hàn khiến tôi thực sự chú ý. Bởi lẽ bìa bản dịch là bức ảnh tuyệt đẹp chụp những thanh niên đang reo hò cổ vũ cho đội tuyển bóng đá Hàn Quốc trong kỳ Worldcup. Cuốn sách về chủ nghĩa dân tộc so sánh cuối cùng đã có được một trang bìa dân tộc chủ nghĩa hoàn mỹ.

Cuối cùng, chúng ta thử xem xét đứa con của tôi sẽ như thế nào nếu nó bỏ trốn theo kẻ xấu. Điều thực sự đáng mừng là sự xuất hiện của George Soros trên vũ đài cách đây tầm bốn năm (30). Ông đã quyết tâm khai hóa cho các nước từng thuộc Liên Xô. Ông triệu tập và thành lập một ủy ban gồm 100 học giả nổi tiếng và yêu cầu họ chọn ra 100 cuốn sách quan trọng nhất cần dịch sang ngôn ngữ của tất cả các nước Liên Xô cũ (tiếng Gruzia, tiếng Chechnya…). Danh sách mà họ đề xuất có cả Cộng đồng tưởng tượng.

Dự án của Soros đã tài trợ 50 phần trăm kinh phí cho những người tham gia dịch và xuất bản những đầu sách này. Nằm trong dự án, Cộng đồng tưởng tượng đã được dịch sang những ngôn ngữ mà tôi không ngờ tới. Thực tế cũng có những ngôn ngữ mà tôi không rõ có người đọc hay không, nhưng dù sao đó cũng là sự đầu tư của George Soros.

IV. TỰ PHÊ PHÁN CỘNG ĐỒNG TƯỞNG TƯỢNG

Tầm quan trọng của tự phê phán

Vậy thì chúng ta hãy nhanh chóng đi đến kết luận. Không nên trình bày dài như thế. Tôi muốn nói đến việc tự phê phán liên quan đến cuốn sách này.

Nhờ những nghiên cứu được thực hiện từ 1993 đến quãng 1998, tôi đã ý thức một cách rõ rệt những nhược điểm của Cộng đồng tưởng tượng. Việc sửa chữa cuốn sách là chuyện hiển nhiên. Nếu tất có lỗ thủng thì bạn phải may và bịt lại đúng không? Điều chỉnh những thiếu sót của Cộng đồng tưởng tượngcũng giống như vậy.

Bản in lần hai năm 1991 của Cộng đồng tưởng tượng đã bổ sung thêm hai chương hoàn toàn mới. Một chương là phản hồi của tôi đối với phê phán cho rằng bản in đầu chưa nhận thức đầy đủ các nguyên tắc của nhà nước thuộc địa đã tác động đến sự hình thành chủ nghĩa dân tộc. Chương còn lại là phản hồi trước phê phán cho rằng tôi chưa khảo sát đầy đủ vấn đề “ký ức được lựa chọn”. Vấn đề “ký ức được lựa chọn” trả lời câu hỏi các nhà dân tộc chủ nghĩa đã kể về lịch sử của mình như thế nào, cái gì không được họ viết ra, tại sao nó lại có hình thái đó và đâu là đặc thù được thừa nhận của nó.

Hai vấn đề này thực chất là những nội dung không tương thích với bản đầu. Chúng đòi hỏi tác giả phải sửa chữa cuốn sách một cách tổng thể. Nhưng ở đây chúng tôi quyết định làm một kẻ lười biếng. Chúng tôi gán những nội dung đó vào bìa sách cũ và chỉ gọi là bản tái bản bổ sung.

Sau khi được trải nghiệm một cách tuyệt diệu công việc điều chỉnh Cộng đồng tưởng tượng và khi thế kỷ đã chuyển mình, tôi xuất bản thêm một cuốn sách nữa. Đó là cuốn Bóng ma của những so sánh (31). Cuốn sách bao gồm năm chương có tính lý thuyết. Đây cũng là câu trả lời của tôi trước những phê phán và nhược điểm của Cộng đồng tưởng tượng, điều mà một số người đã chỉ ra và bản thân tôi cũng dần dần nhận thấy.

Cuốn sách này đã trả lời những phê phán hết sức giản đơn sau. Người ta nói rằng “Cộng đồng tưởng tượng tuy biện minh là sách lý thuyết, nhưng thực tế lại ít bàn về lý thuyết. Ông đã quá đồng tình chủ nghĩa dân tộc. Cần phải phân tích lạnh lùng và giữ thái độ khách quan từ xa hơn. Hơn nữa ông không thực sự bàn về bức tranh toàn cảnh của chủ nghĩa dân tộc. Vấn đề di dân xuyên biên giới quốc gia và toàn cầu hóa đã diễn ra như thế nào? Ông không đề cập gì đến những vấn đề này”. Tôi đã trả lời những nghi vấn này trong cuốn sách đó. Nếu có dịp xin các bạn hãy đọc.

Phản biện và vấn đề mới

Còn một vấn đề rất quan trọng nữa, đó là tôi đã tiến hành điền dã từ những năm 1980 đến những năm 1990. Vì thế tôi từng nhiều lần qua Philippines trong khoảng thời gian này. Philippines là một nước lớn trong lĩnh vực xuất khẩu lao động, biểu thị qua tỷ lệ xuất khẩu lao động ra nước ngoài cao nhất thế giới. Người Philippines ngày nay đanglan tỏa trong tư cách những di dân có mặt khắp mọi nơi trên thế giới. Khi lên kế hoạch viết một cuốn sách về chủ nghĩa dân tộc Philippines, điều tôi phải suy nghĩ đó là mình có thể nói gìvề tình trạng này, về những cư dân tuy là người Philippines nhưng lại cảm thấy không thể cư trú ở Philippines. Họ có mối quan hệ ra sao với cố hương và với quốc gia mới mà mình di trú?

Trong giai đoạn này lần đầu tiên tôi đọc Derrida, Foucault và Baudrillard. Những công trình mà tôi viết sau những năm 90 tuy không phải là những công trình lớn, nhưng chắc chắn có thể thấy một vài dấu vết ảnh hưởng của các tác giả đó. Điều may mắn cho tôi là lúc đó chủ nghĩa hậu hiện đại đã qua thời đỉnh cao và đang hướng đến chỗ hội tụ. Tôi đã tạo ra một công việc thực sự thú vị. Sau đó, do ngày càng có nhiều việc mang tính chất mô phỏng, tôi cảm thấy như thể mất đi bầu nhiệt huyết sôi nổi dành cho công việc mà mình từng làm trong những năm 90.

Tuy nhiên ở đây vẫn còn hai phê phán lớn đối với Cộng đồng tưởng tượng. Bản thân tôi cũng thường xuyên tự phê phán, điều này các bạn có lẽ cũng đã rõ. Ở đây tôi chỉ trình bày một cách giản lược.

Thứ nhất là phản biện hoàn toàn hợp lý từ phía các nhà nữ quyền luận. Bởi cuốn sách của tôi hầu như không xuất hiện phụ nữ và nếu có xuất hiện cũng chỉ xuất hiện một cách hiếm hoi. Tôi bị phê phán là không khảo sát về mặt lý thuyết mối quan hệ giữa phụ nữ và chủ nghĩa dân tộc cũng như phụ nữ trong các quốc gia dân tộc. Đây thực sự là một phản biện xác đáng.

Tuy nhiên, tôi không những không thấy phiền toái trước vấn đề này mà thực tế còn suy ngẫm nó trong một thời gian dài. Có lẽ phải thú nhận rằng một trong những lý do khiến tôi không bàn luận trực tiếp vấn đề này là sự lười biếng của bản thân tôi. Khi được hỏi tại sao thì đơn giản tôi chỉ trả lời rằng“Tại sao tôi phải làm điều đó trong khi có rất nhiều phụ nữ xuất sắc trên đời. Phụ nữ nên viết về phụ nữ thì tốt hơn. Tôi không phù hợp”. Một trong những vấn đề đi kèm với sự phát triển mạnh mẽ của nữ quyền luậnlại không nằm ở các nhà nữ quyền luận mà nằm ở sự lười biếng của nam giới. Song nếu bắt tay vào xử lý vấn đề đó, tôi lại thấy có chút hổ thẹn. Bởi vậy nếu có thể tôi muốn người khác giải quyết nó.

Thứ hai là phản biện từ phía chính trị căn cước. Tôi phải làm thế nào khi bị các học giả da màu nói rằng, vì ông là người da trắng nên dù có được đào tạo đến đâu đi nữa ông vẫn không thể hiểu được kinh nghiệm của người da màu? Tôi cảm thấy rất buồn khi bị nói như thế và nghĩ rằng mình không nên viết về người da màu mà chỉ nên viết về những gì mà bản thân mình hiểu rõ hơn. Tôi không thể giải thích một cách thỏa đáng những phê phán ở khía cạnh này. Có lẽ phải thú nhận rằng tôi luôn nhút nhát và trốn tránh trách nhiệm trong vấn đề này.

Sức nặng của dân tộc

Cuối cùng chúng ta hãy thảo luận tiếp một vấn đề phức tạp. Đó là vấn đề liên quan đến mối quan hệ giữa dân tộc và tự do hóa.

Vấn đề có tính phương pháp luận trong trường hợp nghiên cứu so sánh chủ nghĩa dân tộc, hay có thể nói vấn đề chung của lý thuyết so sánh, là xác định như thế nào đơn vị so sánh. Trước hết phải xác định được đơn vị so sánh, đo được sức nặng của nó, rồi mới có thể gắn kết các đơn vị với nhau để tạo nên các tập hợp. Để nghiên cứu so sánh các dân tộc, cần phải ý thức dân tộc như một đơn vị đã được phân ranh giới: đơn vị Canada, đơn vị Nhật Bản, đơn vị Ireland.

Ngay cả trường hợp các đơn vị không tồn tại trên thực tế và có hình thức khác, để sử dụng so sánh như một phương pháp hiệu quả, chúng ta vẫn cần phải xem xét các dân tộc trong tư cách những đơn vị đã được phân ranh giới thực sự. Indonesia, Philippines, Peru, Brazil đều đượcnhìnnhận trong trạng thái này. Chúng ta phải tiến hành như thế. Đó là phương pháp luận so sánh có tính chuẩn mực.

Vấn đề là trong thực tế, khác với táo và camtrên bàn, dân tộc không cho phép so sánhmột cáchđơn giản. Cam màu vàng, táo màu đỏ. Nhưng đơn vịcó tên làdân tộc lại tự thay đổi và tương tác thường xuyên với các đơn vị kháctrong quá trình vận động liên tục.Vì vậy rõ ràng, so sánh dân tộc là một kiểu so sánh thực sự mang tính bổ trợ. So sánh được xác lập để củng cố một dạng thức bất biến và thống nhất nào đó. Nhưng không tồn tại một dân tộc bất biến và thống nhất như thế.

Đó là một nghiên cứu ngây thơ, giống như trẻ em ngắm sao trên trời đêm. Trẻ con có thể quan sát thấy rất nhiều sao khi nhìn lên bầu trời. “A, đằng kia có một ngôi sao lớn. Đằng này có một ngôi màu đỏ đáng yêu. Phía kia cũng có một ngôi lớn nữa”. Trẻ con nghĩ rằng những vì sao chỉ nằm rải rác trên trời và tồn tại như một sự thực của tự nhiên. Nhưng chỉ sau một thời gian ngắn được học hành, trẻ con sẽ hiểu rằng những vì sao đó không phải là những vật thể chỉ đứng yên một chỗ, và chúng có thể đối sánh các vì sao trong tính tương quan. Nơi các vì sao chuyển động là một trường trọng lực không thể nhìn thấy bằng mắt thường. Trọng lực đó đang giữ các vì sao trong mối quan hệ dịch chuyển.

Như vậy để so sánh và luận giải về chủ nghĩa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu, chúng ta phải chỉ ra trường trọng lực mà chủ nghĩa dân tộc sinh thành, biến chuyển và tương tác lẫn nhau.

Hướng đến các chủ đề nghiên cứu mới

Công trình hiện giờ tôi đang viết là tổng hợp những suy nghĩ của mình về giai đoạn khởi đầu của toàn cầu hóa (32)

Đó là một thế giới được kết nối bằng điện tín, một phương tiện giao tiếp toàn cầu đầu thế kỷ, có thể truyền tin tức một cách nhanh chóng. Lúc này nhân loại có thể truyền đạt thông tin nhanh chóng hơn bất cứ hình thức vận chuyển thực tế nào của động vật và con người. Một trăm ba mươi năm trước, hình thức giao tiếp này đã phát huy tác dụng. Nhờ sự khởi đầu và mở rộng của giao thông đường biển (một cách quy mô và an toàn), nhân loại khi đó đã suy tư, di chuyển, gặp gỡ và xây dựng mạng lưới quan hệ với tốc độ nhanh chóng không ngờ tới. Cũng có thể nói rằng, chính vì thế mà con người thường xuyên va chạm nhau.

Hiện tại tôi đang viết một cuốn sách tập trung nghiên cứu thế giới giai đoạn đó (từ 1870 đến 1900). Khi viết cuốn sách này, tôi chọn trọng tâm là vài ba nhân vật dân tộc chủ nghĩa thế hệ đầu tiên của Philippines, khảo sát xem cái cách mà họ đã vượt biển, thăm New Orleans, Liverpool, Thượng Hải, Yokohama, di chuyển bằng tàu hỏa khắp châu Âu và châu Mỹ lục địa và gửi thông tin bằng điện tín như thế nào. Tôi xem xét sự giao lưu này đã ảnh hưởng ra sao đến họ. Cuộc đấu tranh giành độc lập của Cuba, cuộc chiến tranh của người Boer ở Nam Phi, sự sát nhập Đài Loan của Nhật Bản, cuộc chiếm đóng Hawaii của Mỹ và sự thống trị của Bismarck đã có tác động như thế nào đến Tôn Trung Sơn, người anh hùng dân tộc của Trung Quốc. Đó cũng là những chủ đề của cuốn sách này.

Đặc biệt nhân tố then chốt của trường trọng lực đó -phe cánh tả -nhất là vào thời điểm trước khi Lenin xuất hiện, là một phái cánh tả áp đảo, theo chủ nghĩa vô chính phủ và có vai trò quan trọng. Thông qua châu Âu và các thuộc địa ở Nam Á, thông qua Ấn Độ, Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc, phong trào này đã lan tỏa đến Mỹ Latin và Bắc Mỹ.

Hình thành nên phong trào hỗn loạn này là những kiểu nhân vật chẳng hạn những người Triều Tiên nói tiếng Nhật đến Trung Quốc và hoạt động cho chủ nghĩa vô chính phủ, những người khởi đầu hoạt động ở Paris và kết thúc tại Argentina. Họ di chuyển vòng quanh thế giới từ La Habana đến Paris. Các hoạt động được tiến hành bởi những người theo cánh tả này là một dạng thức phản kháng chủ nghĩa đế quốc hung bạo cuối thế kỷ XIX.

Sở dĩ tôi quan tâm đến giai đoạn này là vì đây là một giai đoạn xuất hiện các hành động khủng bố rõ ràng. Những người theo chủ nghĩa vô chính phủ trong giai đoạn này đã ám sát các lãnh tụ dân tộc và chính trị gia có ảnh hưởng. Các nhà dân tộc chủ nghĩa chống thực dân cũng bắt chước theo. Điều tôi thấy quan trọng là nhờ điện báo, những vụ ám sát mà họ thực hiện đã được thông tin rộng rãi trên thế giới. Chúng cũng được lan truyền trên báo chí. Những người thực hiện các vụ ám sát không hề trốn chạy. Sau khi sát hại một đối tượng nào đó, họ đợi ở hiện trường cho đến lúc bị bắt rồi bị hành hình một cách công khai. Những bức ảnh đó được đăng tải lên báo chí và thông điệp ngay lập tức được truyền ra thế giới. Sau khi tổng thống Pháp bị ám sát năm 1894, những người Argentina, những người ở Thượng Hải và Manila cũng nhanh chóng biết đến sự kiện đó.

Điều mà tôi chợt nghĩ tới ở đây chính là hoàn cảnh thời đại của chủ nghĩa khủng bố hiện nay. Hoàn cảnh thời đại lúc đó cũng giống thời đại của Osama Binladen và những kẻ khủng bố liều chết ngày nay. Thực sự là như thế. Những người theo chủ nghĩa vô chính phủ lúc đó có lẽ cũng cho rằng họ là một dạng khủng bố liều chết. Và nhiều người trong số họ là những người châu Âu. Đây là điều mà chúng ta nên nhớ.

Những gì tôi muốn nói chỉ có thế. Hi vọng rằng bài nói chuyện của tôi sẽ có thể giúp ích cho các bạn. Xin chân thành cảm ơn.

                                                                                    Lưu Ngọc An dịch

Nguồn: Benedict Anderson bàn về toàn cầu hóa (ベネディクトアンダーソングローバリゼーションを語る), Umemori Naoyuki 梅森直之 biên soạn, Kobunsha 光文社xuất bản, 2007, tr. 18-68.

Lưu Ngọc An dịch

Nguồn: Văn hóa Nghệ An, ngày 13.6.2019.

(TBKTSG Xuân AL) - Hạnh phúc. Khát vọng của mọi khát vọng. Lời chúc của mọi lời chúc. Ngôi sao của mọi ngôi sao. Nhưng nó là gì vậy?

Người ta không nghĩ cùng một điều khi nghĩ về nó. Cái đem lại hạnh phúc cho người này có thể đem đau khổ đến người khác.

Điều này có thể nói ngay: không ai CÓ hạnh phúc. Bởi hạnh phúc không phải là một vật để ta có, ta sở hữu.

Khi ta vui, ta nằm trong hạnh phúc và đó là hạnh phúc đang có ta-ta buông mình vào lòng nó.

Dẫu như thế, hạnh phúc, cũng như lương thiện, không phải ở bên ngoài ta mà nó ở ngay bên trong ta. Không có hạnh phúc nào ở bên ngoài ta.

Hạnh phúc không phải là một vật. Vì thế nó không thể ở bên ngoài. Thế giới của nó thuộc về bên trong. Bên trong ta.

Gọi một vật nào đó hay một người nào đó ở bên ngoài là hạnh phúc của ta thì đó chỉ là một cách nói, một cách lầm lẫn.

Tất nhiên, một vật và một người nào đó có thể làm cho ta hạnh phúc trong thời điểm nào đó khi nó có khả năng xuyên thấm vào thế giới bên trong ta, chân trời đón đợi của ta. Đó là lúc ta đánh thức hạnh phúc bên trong ta, giấc ngủ quên của ta như thi hào Ba Tư Hafiz diễn tả từ thế kỷ mười bốn:

Hạnh phúc ngủ quên của tôi

vật vờ từ lâu lắm

sáng nay thức dậy rồi.

Hạnh phúc đã ở trong ta từ bao giờ, từ ban đầu. Và nó thường ngủ quên. Nên ta cần đánh thức. Vậy thì ai đánh thức? Chính là ta. Ta đánh thức ta. Nghịch lý ư? Thì nghịch lý mà. Thế mới là đời sống, một đại nghịch lý chứ sao!

Ta đang ngủ quên và ta phải đánh thức ta thôi. Đánh thức thế nào?

Tạm để hạnh phúc của ta ngủ quên trong khi ta chú tâm vào cuộc sống. Nhìn. Học cách nhìn. Nhìn chú tâm. Chẳng hạn nhìn một bông hoa nhỏ nơi hàng giậu. Như Nguyễn Trãi nhìn một cái cây mà thấy tĩnh và động trong cùng một lúc, cùng một nơi:

Cây tĩnh

Chim về

Rợp bóng xuân

(Quốc Âm Thi Tập)

Cái nhìn đó Nguyễn Du gọi là “khai nhãn mộng”: mộng mà vẫn mở mắt, mở mắt mà vẫn mộng, mở cả giấc mộng, mở cả thực tại, tĩnh mà động, động mà tĩnh... Đó là cách Nguyễn Du vào ra trần thế và vào ra giấc mộng của mình (Trần thế bách niên khai nhân mộng).

Đó cũng là cái nhìn của Ngô Thì Nhậm, người cho văn và võ là một, đạo và đời là một, mộng và thực là một. Trong bài phú Mộng Thiên Thai, ông cho rằng không cần đến một Đào Nguyên nào để tìm thấy hạnh phúc. Ta có thể tự trồng được cội đào của chính mình: Đâu chỉ Đào Nguyên có cội đào?

Đó là tự đánh thức hạnh phúc.

Đó là chú tâm nhìn và ghi nhận những khoảnh khắc đẹp mà ta thường bắt gặp. Bằng cách đó ta chuyển hóa nó, nội tại hóa nó. Một bông hoa nhỏ sẽ hóa thành ta và ta đồng thời hóa thành nó. Như nhà thơ Bashô ở Nhật nhìn hoa nazuna:

Ta nhìn bên ta

bên hàng giậu nở

đóa nazuna.

Đó là một khoảnh khắc đẹp. Bởi vì nó rất bình thường, rất đơn sơ.

Đó là một khoảnh khắc hạnh phúc. Bởi vì nó đẹp trong một toàn thể đẹp.

Cái đẹp đó, hạnh phúc đó không mất đi đâu bởi vì Bashô đã chú tâm nhìn nó và ghi nhận nó. Chỉ là một bông hoa trắng nhỏ, đóa nazuna ấy. Cái nhìn của Bashô tự đủ đầy, tự chứa chan hạnh phúc. Ông không có ý chiếm hữu nó hay chiếm hữu cái gì. Cái không có gì này chính là hạnh phúc: không cướp đoạt, tranh giành...

Bông hoa nở trong an nhiên và Bashô nhìn trong tự tại. Hạnh phúc của nở và nhìn chan hòa trong một ánh sáng tương chiếu. Khoảnh khắc hạnh phúc đó cần được đánh thức mỗi ngày.

Để mỗi ngày ta là hoa, là chim, là mây, là hạt bụi, là tia nắng..., là khoảnh khắc mà cũng là vô tận.

Có một anh chàng luôn cầu nguyện nữ thần Hạnh phúc đến với anh, rất khẩn thiết và gần như kiệt sức. Cuối cùng anh nghe tiếng nói: Ta đây! Anh hỏi: Ai thế?

- Ta là Hạnh phúc, người mà anh gọi suốt.

- Sao tôi không thấy?

- Ta vô hình kia mà.

- Xin ngài làm ơn hiện hình.

- Hạnh phúc không có hình. Nó ở bên trong của bên trong. Nếu có hình thì nó đã mất từ lâu, trước khi mi kịp cầu nguyện!

Chàng ta òa khóc. Còn câu chuyện thì cười.

Còn đây là thơ của Goethe, thi hào Đức:

Không có gì thuộc về tôi,

tôi biết chứ

Nhưng trong hồn tôi

không gì cản nổi

tư tưởng một dòng trôi.

Và hân hoan khi Tình yêu Mệnh

mang đến cho tôi

biết bao khoảnh khắc tuyệt vời

mà tôi đón đợi từ đời thắm sâu.

Chỉ cần chú tâm, chỉ cần ghi nhận thôi, thì trong một tuần, thậm chí trong một ngày ta sẽ “bắt” được biết bao khoảnh khắc tuyệt vời mà cuộc đời trong khẳm sâu sẵn sàng ném về phía ta. Như một ánh nhìn, một nụ cười, một giọt sương, một tiếng chim, một câu hát, một hơi gió, một trang sách, một cái bóng trong hồ nước, một chóp núi, một mẩu bánh, một nụ hôn, một quả quýt đang được ai đó từ từ bóc vỏ... Biết bao thứ đang chờ ta đón bắt hoàn toàn “miễn phí”, nghĩa là tự do.

Ngoài cách ghi nhận và đón bắt tự do đó, còn một cách đạt hạnh phúc đơn giản hơn, cứ như là đang chơi, đang giỡn.

Thử gọi tên mọi thứ, cả thứ dễ chịu lẫn khó chịu bằng những cái tên trìu mến. Tập gọi như thế cho đến khi trong tâm thức ta, cái tên và sự vật hòa lẫn vào nhau hết sức tự nhiên.

Như thi hào Kalidasa gọi mây là sứ giả của tình yêu. Như Krishnamuzti gọi cơn đau thường hành hạ mình là cái thân yêu. Như gọi đất là mẹ, cỏ cây là chị em. Bashô gọi bốn mùa là bạn. Hafiz gọi vầng trăng là thú cưng.

Như Adam trong vườn Eden, ta gọi tên từng sự vật quanh mình. Đặt những cái tên mới. Đầy thân ái.

Cái gì sẽ xảy ra? Bắt đầu một cái nhìn mới mẻ. Đời sống bỗng thanh tân. Khi ta gọi tên sự vật theo cách mới, thì ý nghĩa mới sẽ nảy sinh, nhịp điệu mới sẽ ngân theo tiếng gọi nồng nàn của ta. Niềm vui được đánh thức.

Điều ấy thường được diễn tả trong thơ Hafiz, như:

Tôi lấy ra một mặt trời

mỗi ngày từ ví tôi.

Và tôi thả con thú cưng là vầng trăng

chạy rong trên cánh đồng trời.

Khi tôi huýt gió

trăng quay đầu ngó nhìn tôi.

Khi tôi vẫy tay

nàng vẫy lại cái đuôi sao lộng lẫy.

Hàng ngày tôi tưới nước

cái cây trồng yêu quý của Trời

là trái đất này đây.

Có người sẽ cho rằng điều ấy viển vông quá. Hoặc là lãng mạn quá. Hoặc là tưởng tượng.

Nhưng niềm hân hoan và cái đẹp nào cũng cần pha lẫn cái chân thật với tưởng tượng đến độ nó trở thành một. Pha lẫn bờ bên đây với bờ bên kia, đến độ nó trở thành một. Như trên một vòng tròn, đâu là bờ nào?

Khi gọi vầng trăng là thú cưng, Hafiz khởi động một vòng tròn. Có gọi thì có hồi đáp. Và do đó, vầng trăng quay đầu ngó nhìn “tôi” và vẫy cái đuôi sao lộng lẫy.

Vậy thì gọi hạnh phúc đi. Đánh thức đi! 

Nguồn: Thời báo Kinh tế Sài Gòn, ngày 15.02.2018.

Lời nói đầu. Murray Gell-Mann không còn nữa. Ông mất ngày 24 tháng 5, 2019, tại nhà riêng ở Santa Fe, New Mexico, Hoa Kỳ, hưởng thọ 89 tuổi. Ông là vị “anh hùng” có công giải mã núi hạt được quan sát vào những năm 1950-60 đem lại cho nó một trật tự. Trên hết, ông là người tìm ra định luật ba (3) hạt cơ bản được ông đặt cho cái tên bất hủ là Quark tạo thành các hạt neutron và photon trong mỗi nguyên tử. Những câu chuyện khám phá của ông, từ “Bát chánh đạo”, một loại bảng tuần hoàn, trong thế giới hạt đến hạt Quark, là đầy tính chất huyền thoại. Ông có một trực giác thiên tài. Dưới đây tôi xin giới thiệu trích đoạn từ những bài viết của tôi trong số Kỷ yếu Hạt Higgs xuất bản năm 2014 tại nhà xuất bản Tri Thức nhân sự kiện hạt Higgs cuối cùng được khám phá năm 2012, khép lại cuộc đi tìm Mô hình Chuẩn trong vật lý hạt, một cuộc hành trình trong thế giới hạt hơn một thế kỷ mới xong, từ J. J. Thomson khám phá electron (1897), Ernest Rutherford khám phá the proton (1919) cho đến Gell-Mann, và George Zweig một cách độc lập nhau, đưa ra cấu trúc bộ ba hạt Quark của các nhân trong nguyên tử (1964), Higgs đưa ra tiên đoán cơ chế được gọi là BEH mang tên Brout – Englert và Higgs (1964) (giải Nobel 2013), cùng với vô số các nhà vật lý hạt khác khám phá bản đồ các hạt cơ bản và các lực chi phối chúng, lực điện-yếu thống nhất, lực mạnh sắc động học QCD, và hai thế hệ hương vị quark và lepton, và cuối cùng hạt Higgs (2012), hạt bị nguyền rủa là “hạt trời đánh” cũng như được tôn vinh “Hạt của Chúa” đã giấu mặt gần nữa thế kỷ, để tạo thành Mô hình Chuẩn mô tả hoàn hảo thế giới hạt.

⁕⁕⁕

[1]

Hãy luôn luôn lắng nghe những gì Gell-Mann nói,

vì ông ấy có đường dây trực tiếp với Chúa.

(Một trong những lời khuyên của các nhà nghiên cứu  

của ITEP, Viện vật lý lý thuyết và thực nghiệm Moscow)

Murray Gell-Mann (1929-2019)

“Khi tôi còn là một đứa trẻ, tôi rất thích thú các môn lịch sử tự nhiên, ngôn ngữ học và khảo cổ học. Mặc dù sống ở thành phố New York, nhưng tôi cũng vẫn tìm đến những mảnh đất làng quê mà ở đó tôi có thể làm quen với các loại chim, bướm, cây và thảo mộc có hoa. Mặc dù thế tôi thấy bị thu hút mãnh liệt bởi các thành quả của sự tiến hoá sinh học và tiến hoá của nền văn hoá con người. Cho nên không phải là không tự nhiên khi tôi muốn thử hiểu chuỗi các mối quan hệ kết nối các định luật vật lý căn bản chi phối vật chất trong vũ trụ với sự vận hành của cấu trúc phức tạp và phong phú chúng ta thấy quanh ta mà chúng ta là một phần trong đó.

Tầm quan trọng của các sự cố (accidents) trong lịch sử của vũ trụ không thể nói hết. Mỗi con người chúng ta là sản phẩm của một chuỗi vô cùng dài các biến cố mà mỗi mắt xích trong đó có thể đã khác đi (nếu lập lại). Hãy nghĩ đến các thăng giáng (fluctuations) đã tạo nên thiên hà chúng ta, những sự cố đã dẫn đến việc hình thành thái dương hệ, bao gồm việc ngưng tụ của bụi và khí, những thứ đã làm nên trái đất, những sự cố đã góp phần định đoạt con đường đặc biệt cho cuộc sống bắt đầu tiến hoá trên trái đất, và các sự cố đã góp phần vào sự tiến hoá của các loài với những đặc thù riêng, kể cả các dạng của loài người. Mỗi cá nhân chúng ta có gen là kết quả từ một chuỗi dài của các đột biến ngẫu nhiên và các cơ hội gieo giống, cũng như sự sàng lọc tự nhiên”, như những lời tự sự của Gell-Mann trong The Third Culture.(1)

Gell-Mann nổi tiếng từ nhỏ là một thần đồng. Ông được sinh ra tại thành phố New York là con của một gia đình Do Thái giáo từ đế chế Áo-Hung di dân sang Mỹ năm 1911. Với tuổi 15 ông bước vào Đại học Yale với học bổng của trường để học vật lý, và năm 21 tuổi ông hoàn tất tiến sĩ tại Đại học MIT dưới sự hướng dẫn của Victor Weisskopf. Lúc mười tuổi, ông đã đọc Finnegans Wake của James Joyce, một tác phẩm khó đọc nhưng lại có vai trò đối với ông trong việc đặt tên “quark” cho hạt cơ bản ba mươi lăm sau.

Ông được xem là “Vua của các hạt cơ bản”, xuất hiện từ sự hỗn độn của thế giới hạt những năm 1905-60 của vô số hạt mới đến từ vũ trụ và các phòng thí nghiệm như là một Mendeleev mới của thế kỷ 20 để “làm luật” cho thế giới hạt, sắp xếp các hạt cơ bản theo mô hình “Bát chánh đạo” có tính tuần hoàn, một từ nhà Phật mà ông đã mượn từ vốn kiến thức hiểu biết uyên thâm; là người, dựa trên kiến thức lý thuyết toán nhóm, đặt ra tiên đề “ba hạt quark” (khái niệm quark lấy từ Finnegans) là cấu trúc tất yếu của các hạt vật chất proton và neutron của nhân nguyên tử (bên cạnh George Zweig độc lập), mô tả các tính chất khác thường của chúng, một phát kiến thiên tài, điều sau đó được thực nghiệm ở các máy gia tốc mạnh xác nhật tuyệt vời như một sự tiên tri.

Năm 1955, với sáng kiến của Feynman, Gell-Mann được bổ nhiệm làm giáo sự tại Đại học Celtech, một năm sau trở thành giáo sư thực thụ, giáo sư trẻ nhất (27) ở Caltech và hoạt động ở đó cho đến lúc về hưu 1993. Caltech đã trả ông một số lương ưu đãi nhất thời bấy giờ để giữ ông lại trước sự cạnh tranh của các đại học danh giá khác. Feynman có lời đánh giá bất hủ về Gell-Mann: “Tri thức chúng ta về vật lý cơ bản không chứa một ý tưởng nào mà lại không mang tên của Murray Gell-Mann.” Những năm của thập kỷ 1960, một đồng nghiệp đã gọi Gell-Mann và Feynman là “hai tài sản nóng nhất” trong ngành vật lý lý thuyết của Hoa Kỳ.

Gell-Mann và Feynman: hai “báu vật nóng nhất” của ngành vật lý hạt của Hoa Kỳ.

Tại hội nghị khoa học tại Brookhaven năm 1963, sau khi thuyết trình, ông từ chối nộp bài để đăng. Thay vào đó ông nộp một trang về âm nhạc của bản giao hưởng dang dở của Schubert, và bài đã được đăng thay cho bài tham luận khoa học. Ông không là một người đơn giản. Vật lý hạt là một ngành rất cạnh tranh. Đấu tranh với nhau là “thường tình”. Bạn hôm nay có thể là đối thủ ngày mai. Gell-Mann có thể phản ứng một cách ‘không thương tiếc”. Không riêng gì ông, Feynman, hay Pauli hoặc Oppenheimer. Lee và Yang, nhiều năm sau vinh quang, đã chia tay một cách cay đắng. Ý tưởng của người này có thể bị quên lãng, chống bán, hay cả chế nhạo bởi người khác. Thuyết trường Yang-Mills ra đời năm 1954, nhưng mười năm tới, chẳng có ai mời hai tác giả thuyết trình cả. Tương tự, các ý tưởng Bát chánh đạo, mô hình quark của Gell-Mann, ý tưởng trường Higgs tạo khối lượng của Peter Higgs, hay ý tưởng lực hợp nhất điện-yếu của Weinberg, và cứ như thế.

Murray Gell-Mann nhận giải thưởng Nobel năm 1969

Năm 1969, tức năm năm sau sáng kiến mô hình quark và một năm sau khi quark được tìm thấy thật tại Trung tâm gia tốc tuyến tính Stanford (SLAC) ở California, ông được tặng giải Nobel “cho những đóng góp và khám phá liên quan đến sự xếp loại các hạt cơ bản và tương tác của chúng”. Nhưng tập sách đăng lại các bài nói chuyện của các nhà nhận giải năm đó có một trang để trống dành cho Gell-Mann! Ông đọc bài diễn văn nhưng không nộp bản thảo cho uỷ ban Nobel in. Ông là một trong 20 nhân vật được giải thưởng Nobel đã ký tên vào “Stockholm Memorandum” về Sự bền vững toàn cầu tại hội nghị Stockholm lần thứ ba năm 2011 của các vị được giải thưởng.

Ông là người có sở thích rất đa dạng và mạnh mẽ. “Tôi thích sự đa dạng và tôi thích lịch sử tự nhiên đằng sau sự đa dạng. Tại sao có nhiều ngôn ngữ, nhiều loài chim và cả nhiều chứng loạn thần kinh chức năng? Điều thú vị là tìm ra cấu trúc đằng sau đó.” Ông nổi tiếng có niềm đam mê mãnh liệt quan sát các loài chim. Theo George Johnson, tác giả tiểu sử Strange Beauty(2) về ông, thì Gell-Mann đã quan sát được gần bốn ngàn trong chín ngàn loài chim trên thế giới! Nhưng trong lãnh vực vật lý hạt, ông không phải chỉ “theo chim bắt bướm”, mà là kẻ sáng tạo, “thống lĩnh” thế giới hạt.

Một trong những bi kịch của đời ông là sự xa lìa hơn một thập niên khỏi đứa con gái Lisa của ông đã bỏ đi theo một nhóm Mác-Lê-Mao-ít cực tả đến mức độ cô ta không còn suy nghĩ lành mạnh nữa. Lisa là một cô gái rất thông minh từ nhỏ, giống như bố, và được mọi người kỳ vọng cũng sẽ trở thành một nhà khoa học xuất sắc. Nhóm này chỉ tan rã sau khi khối Đông Âu sụp đổ. Bản thân ông cũng có trải nghiệm không hay về chính trị, khi ông được mời có bốn buổi thuyết trình tại College de France tháng 6 năm 1972, nơi ông từng chiến đấu cho Bát chánh đạo. Vào buổi nói chuyện thứ ba ông thấy phòng chật ních cả trăm người tự nhận là Mao-ít được tổ chức. Họ không quan tâm đến các phép đối xứng trong vật lý hạt, mà chỉ quan tâm đến các bất đối xứng của quyền lực ngăn cách thế giới thứ nhất và thứ ba. Họ đã mắng chửi ông. Hôm sau, khi ông trở lại nói chuyện lần cuối, thì cũng thấy những người hôm trước có mặt ở đó, nên ông phải huỷ bỏ và được đưa ra khỏi giảng đường.

Đầu năm 2010, để vinh danh và mừng sinh nhật Gell-Mann 80 tuổi, một Hội nghị về Cơ học lượng tử, Hạt cơ bản, Vũ trụ học lượng tử và Phức hợp(3) được tổ chức trọng thể tại Đại học công nghệ Nanyang, Singapore, với sự đồng tổ chức của Viện nghiên cứu Santa Fe Institute, Hoa Kỳ, với sự tham dự của nhiều nhà vật lý giải Nobel kỳ cựu trong ngành vật lý hạt, trong đó có C.N. Yang. Proceedings của hội thảo này được nxb World Scientific Publishing House của Singapore phát hành.

NXX

Nguồn: Nguyễn Xuân Xanh, ngày 25.09.2019.

Tóm tắt: Dưới thời nhà Minh và nhà Thanh, vì các lý do chính trị và kinh tế, một số lượng lớn người dân ven biển đã rời bỏ quê hương ra nước ngoài sinh sống. Năm 1671, một người Hải Khang ở Lôi Châu, tỉnh Quảng Đông, là Mạc Cửu “Vì không thể chịu nổi sự nhiễu loạn vì rợ Hồ xâm nhập”, đã vận động gia tộc vượt qua Hải Nam đến nương nhờ nước Chân Lạp làm khách”. Tại đất Hà Tiên của Chân Lạp, Mạc Cửu đã dốc sức phát triển thế lực, xây dựng thị trấn, làng mạc, và đưa Hà Tiên thành một vùng dân cư đông đúc, “Hoa di chung sống”, một hải cảng phồn vinh, mang tính quốc tế, mà thời đó gọi là “Cảng khẩu quốc”; sau theo về Quảng Nam (đúng ra phải là Thuận Hóa*) xin làm thần thuộc. Sau khi Mạc Cửu qua đời, con ông là Mạc Thiên Tứ đã coi trọng phát triển kinh tế và tích cực mở rộng giao thương với Trung Quốc, Bán đảo Malaysia và quần đảo Indonesia, biến Hà Tiên thành một hải cảng thịnh vượng ở Đông Nam Á, được gọi là “Quảng Châu nhỏ”, đóng góp quan trọng cho sự phát triển và tiến bộ xã hội của Nam Việt Nam. Trong những năm gần đây, tác giả đã đến Hà Tiên của Việt Nam và Lôi Châu, Quảng Đông, để điều tra về lịch sử của gia tộc Mạc, và tìm thấy một số tư liệu văn bia và tộc phả mới trong ngôi đền thờ tổ tiên họ Mạc ở Hà Tiên và nghĩa trang của gia tộc ở thôn Đông Lĩnh, Lôi Châu, có giá trị sử liệu rất cao. Kết hợp các kết quả nghiên cứu và các tài liệu liên quan của các bậc tiền nhân về sự khởi phát của gia tộc họ Mạc, Mạc Cửu di cư về phương nam, cha con họ Mạc và sự hưng suy của chính quyền Hà Tiên, tác giả tiếp tục khám phá và suy ngẫm thêm nhằm phát triển học thuật ở trình độ cao.

Vào thế kỷ 17, Trung Quốc đang trong quá trình động loạn thay đổi triều đại, một số lượng lớn dân chúng không hài lòng với sự thống trị của triều đại nhà Thanh đã di cư ra nước ngoài, tới Triều Tiên và Nhật Bản ở Đông Bắc Á, đến An Nam, Campuchia, Xiêm La, bán đảo Malaysia, cho đến tận các quần đảo Indonesia và Philippines ở Đông Nam Á, còn có cả những người Hoa lưu vong thân ảnh. Trong thế kỷ 17, di dân mang tính chính trị đã trở thành một đặc trưng quan trọng của dòng lưu dân người Hoa hướng ra nước ngoài. Năm 1671 (Khang Hy năm thứ 10), Mạc Cửu, người Hải Khang, Lôi Châu, Quảng Đông đã di cư đến Chân Lạp, tại Hà Tiên ông bắt đầu thành lập một chính quyền rất có ảnh hưởng, lấy người Hoa làm chủ thể, có quân đội riêng, quan chức tự trị, tự chủ ngoại giao, cho đến độc lập tự chủ cả kinh tế; ngoài ra, ông còn theo làm phiên thần cho Chúa Nguyễn của Việt Nam, trở thành thành viên của “hệ thống triều cống” của Nhà Chúa. Mạc Thiên Tứ con trai ông kế vị, lấy chế độ và văn hóa của nhà Minh làm mẫu mực, xây Khổng miếu, lập Nghĩa học (học không mất tiền*), dạy thi thư, tương dung văn hóa các dân tộc địa phương với văn hóa tôn giáo Châu Âu, bắt tay khởi dựng một thứ văn chất tốt đẹp, có sắc thái “y quan văn vật chi bang” (nước có lễ nghi phép tắc) đậm chất Trung Hoa bên bờ đại dương, và trong các mối quan hệ quân sự và ngoại giao xung quanh cục diện chính trị quốc tế của bán đảo Đông Dương, có tác động quan trọng đến sự phát triển của lịch sử các quốc gia như Việt Nam và Campuchia.

Liên quan đến họ Mạc và chính quyền Hà Tiên, sách “Gia Định thành thông chí” của nhà cổ tịch học Việt Nam Trịnh Hoài Đức, và “Hà Tiên trấn diệp trấn Mạc thị gia phả” của Vũ Thế Doanh đều có ghi chép, ngoài ra sách “Đại Nam thực lục”, “Đại Nam nhất thống chí” thời Tự Đức, “Phủ biên tạp lục” của Lê Quý Đôn, cho đến “Thanh thực lục”, “Thanh triều văn hiến thông khảo” của nhà Thanh đều rải rác ghi chép. 

Từ những năm 1950 trở đi, các học giả người Pháp E. Gaspardone, Maybon, học giả người Canada William E. Willmott và học giả người NhậtFujiwara Riichiro đều có những thảo luận hữu ích về các đóng góp và quan hệ đối ngoại của chính quyền Hà Tiên. Vào cuối những năm 1950 và đầu những năm 1960, chuyên gia lịch sử Trung Quốc nổi tiếng ở nước ngoài Trần Kinh Hòa giảng dạy tại Đại học Huế ở Việt Nam, đã thu thập một số tư liệu và tài liệu khảo cổ học có giá trị, tổ chức nghiên cứu một cách có hệ thống cây gia phả và dòng dõi họ Mạc. Từ sau thập niên 1970, học giả người Đài Loan Trịnh Thụy Minh và những người khác đã công bố nhiều kết quả nghiên cứu có giá trị. (1) Vào năm 1996, Nhà xuất bản Sách cổ Trung Châu của Đại học Trịnh Châu đã xuất bản các thư sách “Gia Định thành thông chí”, và “Hà Tiên trấn diệp trấn Mạc thị gia phả” và giới thiệu các thư tịch chữ Hán quý báu của Việt Nam cho người Trung Quốc, khiến cho việc nghiên cứu chính quyền họ Mạc trở nên thuận lợi hơn nhiều.

Trong những năm gần đây, tác giả đã đến Hà Tiên của Việt Nam và Lôi Châu, Quảng Đông, để điều tra về lịch sử của gia tộc Mạc, và tìm thấy một số tư liệu văn bia và tộc phả mới trong ngôi đền thờ tổ tiên họ Mạc ở Hà Tiên và nghĩa trang của gia tộc ở thôn Đông Lĩnh, Lôi Châu, có giá trị sử liệu rất cao. Kết hợp các kết quả nghiên cứu và các tài liệu liên quan của các bậc tiền nhân về sự khởi phát của gia tộc họ Mạc, Mạc Cửu di cư về phương nam, cha con họ Mạc và sự hưng suy của chính quyền Hà Tiên, tác giả tiếp tục khám phá và suy ngẫm thêm nhằm phát triển học thuật ở trình độ cao.

1. Vọng tộc của bán đảo – Họ Mạc hưng khởi

1.1. Họ Mạc thiên di đến Lôi Châu

Lôi Châu nằm ở bán đảo Lôi Châu, phía tây Quảng Đông, tương liên với Đại lục ở phía bắc, và biển ở phía đông và phía tây, đối diện với Hải Nam về phía biển. Theo bán đảo Lôi Châu, giữa đảo Hải Nam và Việt Nam ở phía tây là vịnh Bắc Bộ, còn được gọi là Vịnh Đông Kinh, có diện tích khoảng 130.000 km2. Khu vực này có nhiều cảng dọc theo bờ biển và các đảo nhiều tựa sao giăng cờ bày (tinh la kỳ bố), trên con đường huyết mạch giao thông hàng hải giữa Nam Trung Quốc và Đông Nam Á, trong lịch sử, đây là một khu vực biển quốc tế có sự trao đổi thường xuyên liên tục, cấu thành một hệ thống thương mại hàng hải tương liên mật thiết với Vịnh Bắc Bộ. Theo ghi chép của các sử sách Trung Quốc, từ Lôi Châu về phía tây “thông với quốc gia chư hầu An Nam, về phía đông “lênh đênh trên biển nối Ân Châu, Hoài Chiết (Hà Nam, An Huy, Giang Tô, Chiết Giang*), Phúc Kiến v.v., do đó, nó thường được các thương nhân từ Phúc Kiến, Chiết Giang và Quảng Đông ghé thăm. (2) Điển tịch nhà Đường “Nguyên Hòa quận huyện đồ chí” cho biết: “Từ Văn, vốn huyện cũ thời Hán vậy, cũng thuộc quận Hợp Phố... Thời Hán đã thiết lập xung quanh huyện Hầu Quan, cách huyện 7 dặm về phía nam, tích trữ hàng hóa ở đây, chuẩn bị theo nhu cầu, nên giao dịch rất có lợi, vì vậy ngạn ngữ cổ mới nói: Tham vọng thắng bần hàn, giỏi giang rồi sẽ vang danh (Dục bạt bần, nghệ từ văn) (3). Vào những năm 1940, nhà Đông phương học nổi tiếng người Pháp Georges Coedès đã chỉ ra rằng từ khi có sử đến nay, từ bán đảo Mã Lai mở ra đến các đảo xung quanh, hình thành một hàng rào tự nhiên bởi Biển Trung Quốc, Vịnh Xiêm La và Biển Java, vì vậy một số học giả gọi vùng biển vịnh Bắc Bộ là “Tiểu Địa Trung Hải” (4).

Trong thời Tần, Lôi Châu trực thuộc Tượng Quận. Nam Triều, thời Lương Vũ đế tách Hợp Phố, đặt thành Hợp Châu, năm Đại Nghiệp thứ hai nhà Tùy bỏ Hợp Châu, lấy huyện Hải Khang phụ thuộc vào Hợp Quận. Đường Vũ Đức năm thứ tư, gộp nam Hợp Châu, quản bốn huyện Hải Khang, Tùy Khang (sau đổi thành Toại Khê), Thiết Ba, và Châm Xuyên. Năm Trinh Quán thứ tám đổi đông Hợp Châu thành Lôi Châu, Thiên Bảo nguyên niên đổi thành quận Hải Khang, Can Nguyên nguyên niên gộp vào Lôi Châu. Các triều đại nhà Tống và Nguyên vẫn theo như vậy. Vào thời nhà Minh, Lôi Châu quản ba huyện Hải Khang, Toại Khê, và Từ Văn, Hải Khang được gộp vào Quách Huyện và lập thành hai “sương” (vùng, bên), bao gồm “ngung” (góc, cạnh) đông bắc và “ngung” tây nam. Có hai hương, trong đó hương Diên Đức quản 5 đô: Nhất, Nhị, Tứ, Ngũ, và Lục; hương Diên Hòa cũng quản 5 đô, gồm: Thất, Cửu, Thập, Thập Nhất, Thập Nhị (5). Đến đầu đời Thanh đổi “sương” thành “ngung”, lập 2 ngung, 2 hương, 10 đô; dưới hương lập 20 xã, 30 thôn, Lê Quách là một trong hai xã đó. Năm Khang Hy thứ 26, hai xã Na Hòa và Quan Sơn gộp thành xã Quan Hòa, tổng cộng huyện Hải Khang có 19 xã (6).

Trong thời Minh Thanh, họ Mạc sống tại thôn Đông Lĩnh và thôn Lê Quách, xã Lê Quách. “Lôi Châu phủ chí” thời Gia Khánh ghi xã Lê Quách gồm bốn thôn: “Thôn Lê Quách, cách thành hai mươi dặm về phía tây, Mạc tính (姓tính: họ mẹ*) nối đời ở đây; thôn Bình Nguyên cách thành mười lăm dặm về phía tây, là nơi Hoàng tính (姓 tính: họ mẹ*) cư ngụ; thôn Điều Sảng cách thành mười hai dặm về phía tây, là đất Trần tính (姓 tính: họ mẹ*); thôn Đông Lĩnh, cách thành hai mươi dặm về phía tây là nơi Mạc thị (氏 thị: họ cha*) nối đời sinh sống” (7). “Hải Khang huyện chí - Cương vực chí” mục “Lê Quách xã” thời Gia Khánh ghi chép giống với phủ chí. Họ Mạc ở thôn Lê Quách có trưởng phòng, họ Mạc thôn Đông Lĩnh có thứ phòng, phòng ba, phòng bốn, phòng năm, phòng sáu, phòng bảy.

Theo nhiều bản khắc được lưu giữ trong Hội quán tổ tiên của họ Mạc Đông Lĩnh, nguyên quán họ Mạc ở Phúc Kiến, thủy tổ thọ Mạc là Mạc Dữ làm thị ngự trong những năm đầu của nhà Nguyên, vì trực ngôn nên bị biếm đến phủ Lôi Châu làm kinh lịch [1] vì đó là vùng biển quê nhà (8). Bài tựa “Trưởng phòng nhất xuân” (Trưởng tộc một mình tổ phụ) của Mạc Nhữ Tương họ Mạc Lê Quách, viết: “Thủy tổ khai cơ họ ta vốn là người Long Khê, phủ Chương Châu, Phúc Kiến, được ban chức quan Tiến sỹ, Viện trưởng Đô sát viện [2], Tả đô ngự sử, tên thụy là Trung Trực, tên húy Dữ công, tên tự là Nguyên tể Lôi Châu, con cháu nối đời giữ lấy…(9). “Mạc thị tộc phả” Đông Lĩnh có một thiên ghi Minh Nam Lễ bộ Thượng thư Vương Hoằng Hối [3] soạn “Đông Lĩnh Mạc thị thế hệ tộc phả tự”, cũng nói là “Mạc thị chi tiên mân sản dã.” (Họ Mạc do tổ tiên ở Phúc Kiến sinh ra vậy) (10). Tuy nhiên, theo “Lôi Châu phủ chí – Chức quan chí” đời Gia Khánh, mục “Kinh lịch” ghi lại, triều đại nhà Nguyên Kinh lịch Lôi Châu chỉ có ba người, đó là Nguyên Bích, Quách Tư Thành, Phiền Ích Tuấn, mà không hề có Mạc Dữ, tuy nhiên, hồ sơ giảng sư lại có Mạc Dĩ Đạo. (11) Không biết đó có phải là Mạc Dữ không? Lẽ nào tộc phả lại ghi chép sai?

Mạc Dữ được công nhận là thủy tổ nhập Lôi Châu của họ Mạc, chết táng tại Bạch Sa, dốc Phùng Thôn, ngôi mộ hiện vẫn còn. “Trưởng phòng nhất xuân”, mục “Cự Lộc quận [4] Thái thủy tổ nhất thế Mạc Dữ” (Thái thủy tổ đời thứ nhất người quận Cự Lộc Mạc Dữ) của họ Mạc Lê Quách viết: “Công hưởng dương thọ 84 tuổi,…Công và mẹ  táng tại thôn Phùng, xã Đường Vĩ, huyện Hải Khang. Liên quan đến Mạc Dữ trở xuống vài đời, có những khác biệt trong gia phả của họ Mạc ở hai thôn Đông Lĩnh và Lê Quách. “Trưởng phòng nhất xuân” của họ Mạc Lê Quách ghi là Mạc Dữ sinh hạ hai con trai, con cả là Tiên Tri, con thứ là Tiên Giác, là đời thứ hai. Tiên Tri sinh ba con trai: Khiêm, Trung, Kinh là đời thứ ba. Khiêm sinh ra Khanh, là đời thứ tư, cử nhân khoa Tân Mão đời nhà Minh. Với trường hợp Tiên Giác, “Trưởng phòng nhất xuân” không ghi cụ thể, chỉ viết: “Công kế thừa thủy tổ với phận con thứ, là bào đệ của Tiên Tri công vậy,…tách ra sống tại thôn Đông Lĩnh”.Điều đó cho thấy ngay từ rất sớm họ Mạc đã phân cư ra hai thôn Lê Quách và Đông Lĩnh và phát triển riêng.

“Mạc thị tộc phả” thôn Đông Lĩnh tất có ghi lại rằng Mạc Dữ sinh một trai Tiên Giác, là đời thứ hai mà không hề nói đến “bào huynh” Mạc Tiên Tri. Tiên Giác sinh ba trai: Tri Mệnh, Như Mệnh, Như Nghĩa là thế hệ thứ ba. Vài đời đến đời thứ tám Dũ Lương, sinh bảy trai, phân thành bảy phòng. Họ Mạc đời thứ chín phòng thứ là Hoa, phòng ba là Ấu chết, phòng bốn là Nhu, phòng năm là Dụ, phòng sáu là Tung, phòng bảy là Dịch. Phòng sáu Tung sinh bốn trai: Ẩn Hiền, Ẩn Tính, Ẩn Nghĩa, Ẩn Trí là đời thứ mười. Truyền đến đời thứ mười một, họ Mạc Đông Lĩnh không chỉ giàu nhất một phương với rất nhiều điền sản tài vật, mà còn là một gia đình hoàng kim khoa bảng, thành một vọng tộc ở bán đảo Lôi Châu.

Tộc phả họ Mạc Lê Quách và Đông Lĩnh mô tả khác nhau về tổ tiên của họ, người ta nói rằng huynh đệ tổ tiên đã không còn hòa thuận, nhưng không rõ tình hình cụ thể. Căn cứ vào “Trưởng phòng nhất xuân” của họ Mạc Lê Quách, ghi chép thế thứ Mạc Khanh (đời thứ tư) để tính toán thì phả này ghi không chính xác về dòng dõi tổ tiên trên Mạc Khanh, và phải có thiếu sót. Ngày nay, đền thờ họ Mạc thôn Đông Lĩnh, duy nhất vẫn còn giữ được tên người viết bài minh “Dịch thế y quan” (Nối đời làm quan) trên bia, về thế thứ thì Mạc Khanh là đời thứ chín, bởi vì trong bảy năm đời Minh Thành Hóa (1464 – 1487*), ông đã giành được danh tiếng, thì thủy tổ họ Mạc nhập Lôi Châu đại để là vào thời Đại Đức (1297 – 1307*) nhà Nguyên có lẽ hợp lý hơn. “Trưởng phòng nhất xuân” ghi lại rằng Trưởng phòng Mạc Trung là tổ tiên thứ ba, điều đó là không chính xác. Nếu Mạc Trung và Mạc Khanh là cha con, thì không có sai sót nào về thế thứ, và Mạc Trung đương nhiên phải là Trưởng phòng đời thứ tám. Tộc phả chép ông là “Phủ học tuế cống sinh, nhậm chức tuần kiểm Giao Chỉ Bắc Nhai” (12), đương nhiên là chỉ thời Minh Thành tổ (1402 – 1424*). Vĩnh Lạc năm thứ tư (1405*), Minh Thành tổ phái Chu Năng, Mộc Thịnh, Trương Phụ, v.v., đánh An Nam, chiếm đất đó lập thành “Quận huyện”, bố trí Bố chánh ty Giao Chỉ, và phân thành 17 phủ, 157 huyện, và sau đó đến thời Tuyên Đức năm thứ hai, bỏ Giao Chỉ, trong khi đó, một số lượng lớn các quan chức phủ huyện đã được chọn từ các tỉnh lân cận như Quảng Đông và Quảng Tây, và Mạc Trung có thể được tuyển dụng nhậm chức tại Giao Chỉ.

1.2. Nhân tài họ Mạc hưng thịnh dưới thời nhà Minh

Tên của họ Mạc trong các kỳ khoa cử công danh đã thu hút sự chú ý của người đời, trước hết, đó là cống sinh Mạc Trung, trưởng phòng đời thứ tám, nhậm chức tuần kiểm Giao Chi Bắc Nhai. Trưởng phòng đời thứ chín Mạc Khanh được bổ nhiệm làm chi huyện, và đó là một sự kiện vinh quang mang tính thời đại trong lịch sử của Gia tộc Mạc ở Lôi Châu. Mạc Khanh là người đỗ đạt năm Tân Mão, Thành Hóa thứ bảy. “Phúc Kiến thông chí”, “Trường Thái huyện chí” đời Khang Hy có ghi lại rằng Hoằng Trị năm thứ năm Mạc Khanh nhậm chức tri huyện Trường Thái (13).

Đại tông từ họ Mạc thôn Lê Quách có hai tấm biển đề “Nhất ngạc” (一 鹗Con chim ưng biển đầu đàn) và “Chung tú” (鐘秀 Hội tụ tú khí linh thiêng), được làm từ thời nhà Minh. Biển đề “Nhất ngạc” còn ghi “Quý dậu khoa cử nhân Mạc□□”, v.v. “Quý dậu khoa” chính là Khoa thi Quý dậu năm Chính Đức, cho thấy rõ năm Chính Đức thứ tám (1512*) vẫn có người là Trưởng phòng trúng cử. Ngoài ra còn có các dòng chữ “Tuần án Quảng Đông giám sát ngự sử cao công…”, “Đề đốc…”, “Quảng Đông bố chánh ti phân ti”, “Chính Đức Ất hợi”, “Quý dậu khoa cử nhân Mạc□□” v.v. Chính Đức Ất hợi chính là năm Chính Đức thứ mười (1514*). Căn cứ vào ghi chép của sách “Quảng Đông thông chí” thì “Tuần án Quảng Đông giám sát ngự sử Cao công…” chính là Cao Công Thiều, người Nội Giang, Tứ Xuyên, tiến sỹ năm Ất sửu. (14) Họ Mạc được các cao quan ở Quảng Đông như Công Thiều tôn vinh cho thấy thời Thành Hóa – Hoằng Trị - Chính Đức (1464 – 1521*) gia tộc họ Mạc có thế lực và ảnh hưởng lớn tại địa phương.

Từ thời Gia Tĩnh (1521 – 1566*) về sau một số nhân tài họ Mạc đã đạt được công danh, tiến nhập quan trường, thậm chí cả việc nhậm chức tại Kinh sư, trong số đó Phòng bốn thể hiện là tột đỉnh xuất sắc. Trong tông từ họ Mạc tạiĐông Lĩnh vẫn giữa được thư tịch “Mạc thị Thế tổ từ tự tự” (Thứ tự thờ cúng các vị tổ họ Mạc) do Mạc Thiên Nhiên soạn vào năm Tân sửu Vạn Lịch thứ 29 (1601) có ghi sự tích họ Mạc về khoa cử thì truyền tục đỗ đạt, công nghiệp thì lớn lao chói lọi (Khoa đệ thiện tục, huân nghiệp hách dịch) như sau:

Họ Mạc ta, tổ tiên người đất Mân, thủy tổ tên húy là Dữ, đầu đời nhà Nguyên làm thị ngự (phục dịch nhà vua*), vì lời nói mà bị trách phạt đưa về Hải Khang, tức quê nhà Đông Lĩnh này vậy, nối đời làm người Hải Khang. Truyền đến đời thứ hai húy Tiên Giác công, nhậm chức học lục [5]; đời thứ tám tên húy Phủ công, nhậm chức Học chính [6]; vốn đều là nhân tài được tiến cử lên triều đình. Đời thứ chính tên húy Khanh công, do hương tiến làm ấp lệnh (tức huyện lệnh, đứng đầu huyện); đời thứ mười húy Huệ công, nhậm chức giám thừa [7]; tên húy Ngạn Nam công, nhậm Học chính; đều do tiến cử nhân tài hàng năm. Đời thứ mười một, người anh thứ hai húy Thiên Phú, thi đậu Tiến sỹ khoa Nhâm tuất Gia Tĩnh, lần lượt nhậm chức hiến phó (thời nhà Thanh là phó trưởng quan Đô sát viện, phụ trách Giám sát, Luận tội và Kiến nghị hình phạt, biệt xưng là Tả phó đô ngự sử*) Quảng Tây; người anh kế húy Lữ, nhân tài được tiến cử làm ty giáo; đời thứ mười hai, con trai của người anh thứ hai là Nhĩ Tiên, được tiến cử năm Mậu tý đời Vạn Lịch, từ đó khoa cử thì truyền tục đỗ đạt, công nghiệp thì lớn lao chói lọi, công thành như ý vậy.  

Cổng bài phường (tưởng niệm) tại Tông từ họ Mạc thôn Đông Lĩnh "Đời đời làm quan" (Dịch thế y quan - Đời đời mũ áo) ghi lại công danh 12 đời họ Mạc, bên phải là “Khoa giáp” (Đỗ đạt) ghi tên bốn người:

(1.) Thủy tổ Mạc Dữ, tiến sĩ, sĩ□.

(2.) Đời thứ chín Mạc Khanh, cử nhân, sĩ huyện□□.

(3.) Đời thứ mười một Mạc Thiên Phú, tiến sĩ, lịch□ phó.

(4.) Đời thứ mười hai Mạc Nhĩ Tiên, cử nhân.

Bên trái là “Cống giám” “Tuế cống” (Tiến cử) ghi tên 8 người:

(1.) Đời thứ hai Mạc Tiên Giác, cống sĩ, sĩ học□.

(2.) Đời thứ tám Mạc Phủ, giám sinh, sĩ học chính.

(3.) Đời thứ chín Mạc Huệ, giám sinh, sĩ giám thừa.

(4.) Đời thứ chín Mạc Nam Ngạn, cống sĩ, sĩ giáo dụ.

(5.) Đời thứ mười một Mạc Lữ, cống sĩ, tuyển ti giáo.

(6.) Đời thứ mười hai Mạc□, giám sinh, phụng sai lễ bộ chính sử.

(7.) Đời thứ mười hai Mạc Nhữ Hàn, tuyển cống sĩ Nịnh Viễn huyện lệnh.

(8.) Đời thứ □□□ Mạc Nhược Mẫn, giám sinh, sĩ quang lộc thự thừa.

Xét “Mạc thị Thế tổ từ tự tự” (Thứ tự thờ cúng các vị tổ họ Mạc) kể lại và đề danh khoa cử của “Dịch thế y quan” ở cổng Bài phường (cổng tưởng niệm)có hơi khác nhau, “Mạc thị Thế tổ từ tự tự” chép là đời thứ mười Mạc Huệ Công, Ngạn Nam công, còn Đề danh khoa cử lại ghi là đời thứ chín, và “Ngạn Nam công” thì viết là “Nam Ngạn công”, không biết cái nào đúng. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng từ đời thứ chín về sau số người họ Mạc đắc công danh khoa cử đã tăng đáng kể, Phòng bốn đời thứ mười một gồm anh em Mạc Thiên Phú, Mạc Thiên Nhiên là nổi tiếng nhất. Mạc Thiên Phú, tự Tử Dực, vốn tính tình ngay thẳng. Năm Kỷ dậu Gia Tĩnh (1549) được tiến cử, khích lệ chí khí, không dám cẩu thả cùng dòng tục. Năm Nhâm tuất (1562) đỗ hạng tiến sỹ, được bổ làm Phủ Điền lệnh (Trưởng quan) Phúc Kiến, gặp lúc cương giới ven biển không yên, địa phương động loạn, Thiên Phú chiêu tập người lưu tán, thu vén đổ nát, nhờ đó cả một phương trở nên yên ổn.

“Việt Đại ký” của Quách Phỉ viết khi vết thương vừa mới khởi phát, mà dòng người lưu tán vì đói khát đã lên đến hàng ngàn. Thiên Phú yên ủi úy lạo, dân tranh giành để được trợ giúp.  Giặc cướp địa phương trốn trong thành, lũ xấu ác rời khỏi hang ổ, kết đảng hoành hành, lột quần áo, đoạt vàng bạc, ngay tại cổng làng quen thuộc cũng chẳng ít oan sai. Sau hàng loạt tham cứu kiến nghị của phủ quan, vài chục người nhân đó mà liên lụy. Thiên Phúmật bạch với quận thủ [8] để trao đổi đàm đạo, yết bảng phủ dụ các thôn làng, lũ mạc quan (quan sau màn trướng, quan ở hậu trường*) bắt đầu co tay lại, không dám phạm tội. Lũ học trò (chư sinh [9]) y phục thô phác không thể thi lễ tất cấp cho quan phục và tiền. Nông dân bị khốn khó bại hoại không có trâu bò ruộng đất nông cụ tất được chia gia súc, giống má. Kiện lên tỉnh chuộc tiền, xóa tội nên đều êm đẹp, vậy nên người tin phục, đường đi hanh thông, sừng sững sum suê tươi tốt, Lỗ Cung [10] của Trung Mưu [11] cũng không hơn vậy. (15)

Mạc Thiên Phú làm Phủ Điền lệnh (Trưởng quan) Phúc Kiến, công nghiệp hanh thông, đời Vạn Lịch năm thứ ba (1575) ông được cất nhắc làm chủ sự Bộ hình ở Mân Nam, vì thế quan dân Phủ Điền vài trăm người nhờ ông mà thăng tiến. Kể từ đó quan dân Tứ Thượng (bờ bắc Tứ Thủy) tôn ông làm lệnh, lại cai quản thiện chính, nên dân chúng làm ca dao khen: “Xưa Hải Khang, Nay Tứ Thượng” (昔有海康,今有泗上 Tích hữu Hải Khang, kim hữu Tứ Thượng) (16). Ông đã mất mà thấy như vẫn còn ở đó. “Lôi Châu phủ chí” đời nhà Thanh viết: “Công nghiệp lẫy lừng, người Phủ Điền luôn tưởng nhớ, đời đời cúng tế” (17)    

Ngay sau khi Thiên Phú được thăng cấp Nam Hình bộ Lang trung, ông luôn xét đoán thận trọng. Làm thái thú Đại Lý, ông thăm nom những kẻ nghèo khổ tật bệnh, dốc sức hưng thịnh địa phương. “Phế bỏ lao động cưỡng bức cho dân đen, giảm hạn ngạch phân chia khai thác khoáng vàng, cứu sống hàng trăm nhân mạng. Lại cứu tế kẻ sa cơ, chẩn cấp người già cả, khuyến học, nuôi tài. Khi đó có khúc ca Thiệu Đỗ, lập bia Đức Chính ghi chép công nghiệp của ông.” Năm Vạn Lịch thứ tư, thăng Phó sứ đạo Hữu Giang, Quảng Tây, chưa kịp nhậm chức thì mất tại gia. Mạc Thiên Phú làm quan đều có thành tích trị dân, được người đương thời khen ngợi, “Sĩ phu Lôi Châu gọi ông là người tài học, tiết tháo, tất là Thôi Trọng công (người thúc đẩy sự cao quý) vậy (18). “Việt đại kí” của Quách Phỉ liệt ông vào hàng quan “Lòng lành, đức cả”.

_____________________________________   

Nguồn: 鄚玖與河仙政權（港口國）; 南方華裔研究雑志,第四卷 Mạc Cửu dữ hà tiên chính quyền (cảng khẩu quốc); nam phương hoa duệ nghiên cứu tạp chí, đệ tứ quyển, 2010.

Người dịch: Hà Hữu Nga

Tác giả: 李慶新 Lý Khánh Tân sinh năm 1962, người Yết Tây, Quảng Đông. Cử nhân Lịch sử, Đại học Tôn Dật Tiên, Tiến sĩ Lịch sử, Đại học Nam Khai, Nghiên cứu sinh, Viện Lịch sử và Địa lý, Đại học Phúc Đán. Ông hiện là giám đốc của Viện Lịch sử và Tôn Trung Sơn của Viện Khoa học Xã hội Quảng Đông, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Lịch sử Đại dương Quảng Đông, và Tổng biên tập tạp chí Nghiên cứu Lịch sử Hàng hải (CSSCI). Ông còn là thành viên của Hiệp hội Lịch sử Trung Quốc, Phó chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu Lịch sử Giao thông Trung Quốc, Giám đốc điều hành của Hiệp hội Lịch sử Trung Quốc ở nước ngoài, Hiệp hội Lịch sử Kinh tế Trung Quốc, Hiệp hội Lịch sử Đối ngoại Trung Quốc, Phó Chủ tịch Hội Lịch sử Quảng Đông và “Nghiên cứu Lý thuyết Lịch sử”, “Con đường tơ lụa”, “Nghiên cứu học thuật”, “Khoa học xã hội Quảng Đông” và thành viên các ban biên tập khác, thành viên Ban chỉ đạo quốc tế Mạng lưới lịch sử toàn cầu, nhà nghiên cứu tại Trung tâm hợp tác nghiên cứu và đổi mới biển Nam Trung Quốc của Đại học Nam Kinh, Nhà nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Công nghiệp văn hóa biển của Đại học Quảng Châu, Nghiên cứu Cơ sở Văn hóa Nhập cư của Đại học Phúc Đán.

Chú thích của người dịch

[1] Kinh lịch (經歷), vị trí quan văn thời cổ ở Trung Quốc, là quan chức của chính quyền trung ương và địa phương, được nhà Kim và nhà Nguyên thành lập, quản các tài liệu và các công việc hàng ngày khác. Thời nhà Minh thường là phụ tá của trưởng quan quân chính, tương đương với tham quân từ nhà Tống trở về trước.

[2] Đô sát viện (都察院) là tên quan thự chính thức của triều đại nhà Minh và nhà Thanh, được phát triển từ Ngự sử đài của các triều trước, chịu trách nhiệm giám sát, luận tội và kiến nghị, cùng với Bộ hình và Đại lý tự được gọi là Tam pháp ty, trong trường hợp đại án, do Tam pháp ty hội thẩm thì gọi là “Tam ty hội thẩm”. Năm thứ 15 (1382) đời Minh Hồng Vũ, đổi Ngự sử đài thành Đô sát viện, trưởng quan là tả hữu đô ngự sử, dưới có phó đô ngự sử, thiêm đô ngự sử. Theo đó, 13 đạo trong cả nước lập giám sát ngự sử, tuần án châu huyện, chuyên khảo sát quan lại, trưng ra những việc làm sai trái mà luận tội. Vào thời nhà Minh, đô sát viện không chỉ giám sát các cơ quan tư pháp, nó còn có quyền “án lớn thì dâng tấu tài phán, án nhỏ thì phán quyết” (大事奏裁,小事立断 đại sự tấu tài, tiểu sự lập đoán) và là cơ quan giám sát cao nhất. Thời nhà Thanh đổi lấy tả hữu phó đô ngự sử chính thức là quốc hàm tổng đốc, tuần phủ (thời Minh đô ngự sử, phó đô ngự sử đô kiêm dùng gia hàm - hư hàm) để làm phương tiện hành sự. Năm Càn Long thứ mười ba (1748), bỏ tả thiêm đô ngự sử.

[3] Vương Hoằng Hối (王弘誨1541 - 1617), tự Thiệu Truyền, hiệu Trung Minh, người huyện Định An, phủ Quỳnh Châu, Quảng Đông, nay là tỉnh Hải Nam. Chết được triều đình tặng Thái tử Thiếu bảo. Ông là danh thần nhà Minh, nhà giáo dục có tiếng, từng nhậm hàn lâm viện kiểm thảo, biên tu, khảo quan thi hội, Tế tửu Quốc tử lâm, Lại bộ hữu thị lang Nam Kinh, Lễ bộ thượng thư Nam Kinh. Tác phẩm văn học có “Thượng hữu đường cảo”, “Ngô việt du kí”, “Thiên trì thảo”, “Lai hạc hiên tập”, “Nam minh kì điện lục”, “Nam lễ tấu độc”, “Văn tự đàm uyển”. Sinh thời ông là vị quan hiền năng thanh chính, dân chúng đồng tình, quan tâm sự nghiệp giáo dục, lưu danh thơm ngàn đời. Vương Hoằng Hối thông minh hiếu học từ nhỏ, bác lãm quần thư, 20 tuổi thi hương trúng cử nhân đệ nhất danh, năm Gia Tĩnh 44 (1565) đỗ tiến sĩ.

[4] Cự Lộc quận (鉅鹿郡), hay Cự Lộc quốc, quận cổ của Trung Quốc, tên nước, do nhà Tần đặt ra, là một trong 36 quận thời Tần, tọa lạc tại thành phố Hình Đài, tỉnh Hà Bắc. Tần vương Chính năm thứ 25 (năm 222 TCN) diệt nước Triệu, lấy được quận Cự Lộc. Đầu thời nhà Hán thuộc Trùng Nhĩ nước Triệu. Hán Cao đế năm thứ 9 (năm 196 TCN), lấy Ẩn vương Lưu Như Ý làm Triệu vương, kiêm quản hai nước Triệu, Đại; đồng thì tách phần đông quận Cự Lộc lập thành quận Thanh Hà, và quận Hà Gian. Cảnh Đế năm thứ 3 (năm 154 TCN), các nước Triệu, Ngô, Sở, Tế Nam phát động “Thất quốc chi loạn”, sau khi dẹp xong loạn lạc, lấy quận Cự Lộc và quận Thanh Hà của nước Triệu. Thời Hán Vũ đế, chia phần nam quận Cự Lộc, lập quận Quảng Bình. Năm Thành Đế Nguyên Diên thứ tư (năm 9 TCN) quận Cự Lộc quản huyện Cự Lộc (nay là thành phố Hình Đài, huyện Bình Hương). Năm Nguyên Thủy thứ hai (2 SCN) thời Bình Đế phân quận Cự Lộc, lập nước Quảng Tông để con của Cảnh Đế là Đại Hiếu vương cúng tế, không lâu sau bị Vương Mãng soán ngôi nhà Hán nên phế bỏ.

[5] Học lục (學錄) là chức danh quan văn của Trung Quốc xưa, thuộc hàng quan chức cơ sở, được chính thức sắp xếp tại Quốc tử giám và cơ cấu nhà trường, tương đương giáo viên hoặc phụ trách hành chính giáo học. Năm 1910 nhà Thanh diệt vong nên phế bỏ chức quan này.

[6] Học chính (學正) là tên chức quan của Trung Quốc xưa, là người chịu trách nhiệm thực hiện các quy tắc và giám sát việc học. Thời Tống, Quốc tử giám bố trí cả Học chính quan và Học lục quan duy trì việc chấp hành học quy, khảo giáo việc dạy học. Đến thời Nguyên trừ Quốc tử giám, còn lại Bộ Lễ cho đến hàng tỉnh, tuyên vệ ty, cho đến các lộ, châu, huyện thì học quan đều gọi là Học chính. Quốc tử giám nhà Minh và nhà Thanh cũng đều bố trí như vậy. Thời Minh, Học chính hàm Chánh cửu phẩm, đầu nhà Thanh giữ nguyên, đến đời đầu Càn Long đổi thăng Chánh bát phẩm. Dưới thời nhà Thanh thì học quan ở các châu đều gọi là Học chính. Học chính là một trong những quan chức cơ sở. Nó được triển khai ở Quốc tử giám và chức ngạch tương đương với giáo viên hoặc quản trị viên trong hệ thống học đường. Vào năm 1910, sau sự sụp đổ của nhà Thanh, vị trí Học chính bị bãi bỏ.

[7] Giám thừa (監丞) thời nhà Thanh, là một vị trí quan văn chính thức được đặt ở Quốc tử giám, hàm chánh thất phẩm. Thời nhà Thanh, Quốc tử giám là trường học cao nhất trong hệ thống giáo dục, và Giám thừa là người chính thức phụ trách các quy tắc của trường. Vào năm 1910, sau khi nhà Thanh sụp đổ, vị trí này bị bãi bỏ.

[8] Quận thủ (郡守) là một loại quan danh chính thức thời cổ, là trưởng quan hành chính của một quận lần đầu tiên được lập ra vào thời Chiến Quốc. Các quốc gia thời Chiến Quốc tham chiến đã thiết lập các quận ở khu vực biên giới, phái các quan chức đến phòng thủ, bảo vệ nên có quan danh là “Thủ”. Vốn là võ chức dần trở thành trưởng quan hành chính điều hành địa phương. Sau khi thống nhất nhà Tần, hệ thống phân chia hành chính địa phương ở cấp quận, huyện được thực hiện, và mỗi quận đều có “Quận thủ” để cai quản dân chính.

[9] Chư sinh (諸生): các thí sinh ngày xưa tham gia các kỳ thi đã được nhận vào các trường trung ương, phủ, châu, huyện các cấp học, bao gồm cả sinh viên trường Thái học. Các sinh viên dôi dư (增生 tăng sinh), các sinh viên thêm vào (廩生 phụ sinh), các sinh viên hưởng bổng lộc (廩生 lẫm sinh), các sinh viên theo định lệ (例生 lệ sinh), v.v., đều gọi là “chư sinh”. 

[10] Lỗ Cung (魯恭 32-112), đại thần Đông Hán, tự Trọng Khang, người huyện Bình Lăng, quận Phù Phong (nay là thành phố Hàm Dương, tỉnh Thiểm Tây). Thời niên thiếu Lỗ Cung sống và học tập tại Thái học, tu tập Lỗ thi, đóng cửa giảng tụng. Sau đó nhậm chức quận lại, rồi lại được Thái phó Triệu Hi triệu vời tham gia hội nghị Bạch Hổ Quan, đảm nhậm huyenj lệnh Trung Mưu. Đương thì, thiên hạ bỏ khảo xét, chấp pháp bất nhất, nhưng tại Trung Mưu, Lỗ Cung lấy đức hóa mà cai quản, không coi trọng dùng hình phạt, mà vẫn an trị một phương. Sau vì tang mẹ nên thôi chức, rồi lại đảm nhậm thị ngự sử. Thời Hán Hòa đế (88 – 105 SCN), ông kiến nghị đình chỉ Đậu Hiến đánh Hung Nô ở phía bắc. Rồi nhậm chức Thị trung, Nhạc An quốc tướng. Vĩnh Nguyên năm thứ chín (97 SCN), đảm nhậm Nghị lang, rồi chuyển nhậm Quang lộc huân. Vĩnh Sơ năm thứ ba (109 SCN) có bệnh nên miễn quan, Vĩnh Sơ năm thứ sáu (112 SCN), Lỗ Cung mất tại nhà, thọ 81 tuổi. Con cháu: Lỗ Quỳ, làm quan đến chức Thái bộc, Đổng Trác thiên đô, theo Hán Hiến đế vào Quan Trung, cùng Vương Doãn đồng mưu diệt Đổng Trác. Bộ tướng của Đổng Trác là Lý Quyết, Quách Tỉ nhập thành Trường An, giết Thái bộc Lỗ Quỳ, Đại hồng lư Chu Hoán, Thành môn hiệu úy Thôi Liệt, Việt kị hiệu úy Vương Kì.

[11] Huyện Trung Mưu trực thuộc thành phố Trịnh Châu, tỉnh Hà Nam. Nó nằm ở vùng nội địa của đồng bằng trung tâm và bờ sông Hoàng Hà. Nó thuộc về Trịnh Châu, thủ phủ của tỉnh Hà Nam. Nó được gọi là Phố Điền, Mưu Châu và nhà Hán lập huyện Trung Mưu, là nơi diễn ra Trận chiến Quan Độ lịch sử vào năm 200 tại bờ nam sông Hoàng Hà giữa Tào Tháo và Viên Thiệu là 2 thế lực quân sự mạnh nhất trong thời kì tiền Tam Quốc. Kết quả trận chiến là Tào Tháo đã tiêu diệt gần như hoàn toàn quân số của đối thủ lớn nhất Viên Thiệu, tiến tới đánh bại nốt các thế lực chống đối ở Trung Nguyên, tạo điều kiện xây dựng nên nhà Tào Ngụy đồng thời chấm dứt thời kì Tiền Tam Quốc.

Chú thích

*作者系廣東省社會科學院歷史與孫中山研究所所長、廣東海洋史研究中心主任、研究員。作者電郵：This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

＊本文系2008 年國家社會科學基金專案“17-18 世紀華人南渡與越南社會”（08BZ052）的階段性成果。此文是作者首次發表于《海洋史研究》第一輯“鄚玖、鄚天賜與河仙政權（港口國）”（第171-216頁）一文的第一部分。

(1) 藤原利一郎：《鄚玖事蹟考》，《史窗》第五、六號（1954 年）；同氏《廣南王阮氏ご華僑----特に阮氏の對華僑方針につぃて》，《東洋史研究》，第10 卷第5 期，1949 年。陳荊和：《河仙鄚氏世系考》，《華岡學報》第五期（1969 年）；武世營撰、陳荊和注釋：《河仙鎮葉鎮鄚氏家譜注釋》，臺灣大學《文史哲學報》第七期（1955 年）；鄭瑞明：《清代越南的華僑》，臺灣師範大學歷史研究所專刊，1976 年；同氏《十八世紀後半中南半島的華僑—河仙鄚天賜與暹羅鄭昭的關係及清廷的態度》，臺灣師範大學歷史研究所、歷史學會編《歷史學報》第六期（1978 年）。另外法國學者Maybon 的《安南近代史》（Histoire modernedu Pays d’Annam），加拿大學者William E. Willmott 的《柬埔寨的中國人》(The Chinese in Cambodia,Vancouver Canada: University of British Columbia,1967)，張文和的《越南華僑史話》（臺灣黎明文化事業股份有限公司，1975 年）、呂士朋的《盛清時期的中越經濟關係—兼述華人對南圻的開發》（中央研究院近代史研究所編《近代中國初期歷史研討會論文集》下冊， 1989 年）等亦有述及。

(2) 樂史：《太平寰宇記》卷159《嶺南道·雷州》。

(3) 李吉甫撰、繆荃孫輯：《元和郡縣圖志闕卷逸文》卷3《嶺南道·雷州》，中華書局，1983 年；彭定求等編《全唐詩》卷877《徐聞諺》，中華書局，1960 年。

(4) G. 賽代斯(Georges Coedès):《東南亞的印度化國家》，蔡華、楊葆筠譯，商務印書館，2008 年，第14 頁。G. 賽代斯(Georges Coedès)，過去誤譯為戈岱司或柯代司。2008 年3 月，澳大利亞國立大學、廣西社會科學院在廣西南寧舉辦了一個名為“小地中海：北部灣的歷史與未來”（A Small Mediterranean Sea: Gulf of Tongking through History）的國際性學術研討會，可見“小地中海”已經受到國際學界的關注。

(5) 黃佐:《廣東通志》卷15《輿地志·坊都》,香港大東圖書公司,1977 年。

(6) 鄭俊：《海康縣誌》卷上《輿地志》，海南出版社，2001 年。

(7) 雷學海修、陳昌齊纂：《雷州府志》卷2《地理志》，嘉慶十六年刊本。

(8) 明王弘誨：《海康莫氏族祠記》（萬曆辛卯年，1591），王弘誨：《莫氏嗣宗祠記》（萬曆丙申年，1596），柯時複：《莫公亞崖祠田跋》（萬曆二十五年，1597），何複亨：《莫公亞崖祠田記》（萬曆二十八年，1600），葉修：《海康莫氏族祠記》（萬曆壬寅年，1602），莫天然：《莫氏世祖祠自敍》（萬曆辛丑年，1601）等，

今存東嶺莫氏宗祠。

(9) 黎郭莫氏《長房一椿》，全名《廣東雷州海康縣黎郭社黎郭村莫西曆代宗公萬世系譜》，共三冊，版本不可辨識。篇首有“大明萬曆十八年歲次庚寅上浣六房十三世祖原任江西建昌府副府”莫行狀、“大清乾隆四十一年歲次丙申正月望五日六房十八世裔孫龍騰”莫汝驤所撰序言，10 《東嶺莫氏世系族譜序》，東嶺《莫氏族譜》謂明萬曆三十年南禮部尚書王弘誨撰，收錄於《族譜》卷首。東嶺《莫氏族譜》始修于道光十八年，同治八年、光緒二十四年、宣統三年、民國十六年、二十九年、1955 年、1968 年、1979 年、1986 年、1993 年、2001 年續修。

(10) 雷學海修、陳昌齊纂：《雷州府志》卷九《職官志》，嘉慶十六年刊本。

(11)同上。

(12) 黎郭村《長房一椿》“三世祖”條。

(13) 金鋐、鄭開極纂修：《福建通志》卷27《職官志》，北京圖書館古籍珍本叢刊，書目文獻出版社，1990年；王鈺修、葉先登等纂：《長泰縣誌》卷7《職官志》，國家圖書館藏清代孤本方志選，線裝書局，2001年。雷州白沙鎮“山裏宮”有《馮婷序言》碑刻，敍述明英宗時雷州府海四都徒閩村民馮仁義之女馮婷，“天資聰穎，識醫理，關照庶民，為凡解厄”；複建百草藥亭於村前，供鄉民歇息、飲茶、解疾，鄉民尊為仙女。一日，入山采藥，狂風大雨，鄉民遍尋不見，傳言已經仙化，皇天敕封“天曹聖娘”。題名“知縣莫卿撰”、“倡建人莫卿”、“首事”陳年修等六人、及“大明皇朝憲宗皇帝癸己年仲春吉旦豎立”。《序言》語涉怪誕，不合邏輯，當為後人托莫卿之名所作。黎郭村莫氏大宗祠保存有1997 年所立“鐘秀”石牌匾，並刻有銘文，據說是弘治壬子泰和府知府黃瑜為莫卿所立牌坊，民國時擴拆街道遺失，“今為保存先祖殊榮而仿製之”。

(14) 黃佐：《廣東通志》卷10《職官表》下，嘉靖三十六年刊本。

(15) 郭棐：《粵大記》卷20《獻征類》，黃國聲、鄧中貴點校，中山大學出版社，1998 年，第615 頁。

(16) 同上。

(17) 雷學海修、陳昌齊纂：《雷州府志》卷6《人物志》，嘉慶十七年刊本。

(18) 郭棐：《粵大記》卷20《獻征類》，第615 頁。

* Những chỗ có đánh dấu (*) cũng là ghi chú của người dịch.

Nguồn: http://www.vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/mac-cuu-va-chinh-quyen-ha-tien-cang-khau-quoc-i

TTO - Thèm bánh ướt, tôi chạy đến xe bánh ướt nằm trên đường Bà Huyện Thanh Quan vẫn còn được mang cái tên cũ mà thế hệ chúng tôi hay nhắc đến: bánh ướt Tân Văn. Tân Văn là tên của một trường trung học tư thục có xe bánh ướt bán trước cổng trường.

Ngôi biệt thự cổ góc đường Võ Văn Tần - Bà Huyện Thanh Quan đã một thời là Trường trung học tư thục Tân Văn - Ảnh: MAI THƯƠNG

Vâng, đó là Trường trung học tư thục Tân Văn, thuộc hệ thống trường trung học tư thục khắp Sài Gòn và miền Nam ngày trước. Và ngôi trường đó một thời nằm trong chính ngôi biệt thự Phương Nam ở góc đường Võ Văn Tần - Bà Huyện Thanh Quan đang được trùng tu.

Kỷ luật nghiêm minh

Trường trung học tư thục là trường do tư nhân bỏ tiền ra thuê mặt bằng, mướn giáo ban (thành phần giáo sư), phải đóng thuế và chưa bao giờ có cái tên mỹ miều là xã hội hóa, dân lập như ngày nay. Trường trung học tư xuất hiện là để đáp ứng nhu cầu cần học của nhiều học sinh không thi đậu vào trường công lập, cũng như dành cho những người đã qua tuổi thi vào trường công.

Khi cho con vào học trường tư, các bậc cha mẹ thường chọn cho con những ngôi trường danh tiếng. Nếu là gia đình Công giáo, họ sẽ cho chọn những trường như Lasan Taberd (nam), Lê Bảo Tịnh và Nguyễn Bá Tòng hay Thánh Linh, Couvent des Oiseaux, Regina Pacis, Regina Mundi (nữ). Tổng giáo hội Thiên Chúa giáo sở hữu 226 trường trung học và 1.030 trường tiểu học tư thục. 

Còn cha mẹ là Phật tử thường cho con theo học hệ thống trường Bồ Đề. Tính đến năm 1970, toàn miền Nam có 137 trường Bồ Đề (*).

Có những trường tư thục nổi tiếng do những cá nhân là nhà giáo tổ chức, như Trường Sơn (hiệu trưởng là nhà văn Nguyễn Sỹ Tế), Văn Học (hiệu trưởng là nhà thơ Nguyên Sa - Trần Bích Lan), Phan Sào Nam, Tân Văn - Tân Việt, Hưng Đạo, Huỳnh Khương Ninh, Văn Hiến... Những trường tư này ngoài có tiếng là kỷ luật nghiêm minh còn có một giáo ban hùng hậu. Thành phần giáo sư được chọn lọc từ những trường công uy tín, dạy tận tâm và có trách nhiệm.

Giáo sư Huỳnh Như Phương kể: "Tôi học trường công Trần Quốc Tuấn ngoài quê năm lớp 10, vô Sài Gòn thi bằng tú tài phần thứ nhất (không học lớp 11), nên lên 12 phải học Trường Trường Sơn. 

Không hiểu sao tôi học Trường Trường Sơn chỉ có một năm mà có nhiều ấn tượng và kỷ niệm đẹp. Có lẽ là nhờ quý thầy giáo: Nguyễn Sỹ Tế, Lê Trung Nhiên, Nguyễn Trọng Văn, Nguyễn Xuân Hoàng, Trịnh Chuyết, Lê Thế Thụ... 

Ngoài ra, một điều cần ghi nhận là "trường tư thục thu học phí để đảm bảo hoạt động, nhưng có sự cạnh tranh giữa các trường và có cả tư thục tôn giáo nên mức thu học phí thấp, tạo điều kiện cho học sinh con em lao động nghèo vẫn đi học được".(*)

Và cả... tà giáo

Tuy vậy, hệ thống trường tư lúc đó có một khiếm khuyết: chủ trường của một số trường tư thục nhỏ là những nhà kinh doanh, không có kinh nghiệm giáo dục nên chọn giáo ban rất là ý... ẹ. Họ thuê những sinh viên đang đi học năm thứ nhứt, thứ hai đi dạy cho lớp đệ thất, đệ lục... mà hoàn toàn không có một chút phương pháp sư phạm. 

Trong tác phẩm Ngôi trường đi xuống (in trước 1975 tại Sài Gòn), nhà văn Vũ Hạnh khái quát gương mặt các chủ trường này là những tay buôn chữ nghĩa như buôn hàng Mỹ. Chuyện học trò đánh thầy hoặc thầy "cua" nữ sinh không phải là chuyện không có.

Có nhà văn đã từng viết về tệ nạn này để lên án một nền giáo dục tư thục chạy theo đồng tiền mà bỏ quên những quy tắc đạo đức, những người mang danh nhà giáo nhưng rất... tà giáo. Những trường tư thục loại này không tồn tại được lâu dài vì phụ huynh thường chọn trường để gửi những tháng năm quý giá tuổi học trò cho con em mình.

Tuy nhiên nói gì thì nói, nhìn một cách tổng thể, hệ thống trường trung học tư thục hàng năm đã tạo điều kiện học hành cho đa số học sinh không thi đậu vào trường công. Số liệu năm 1971 cho biết hệ thống trường này đã giải quyết cho 77,6% học sinh toàn miền Nam không được trường công dạy dỗ.(*)

Bây giờ đi ngang khu vực Trường Tân Văn nhớ bạn Lê Hoàng, ngang Trường Trường Sơn nhớ Nguyễn Thanh Chính, giáo sư Huỳnh Như Phương, ngang Trường Huỳnh Khương Ninh nhớ nhà thơ Trương Chính Tâm... cùng những người bạn khác. Những ngôi trường tư ngày xưa đã mất đi nhưng những học sinh tuổi xanh ngày xưa cũng ít nhiều đóng góp sự nghiệp của mình cho mảnh đất Sài Gòn khi trưởng thành. Học sinh trường tư cũng đâu có thua gì học sinh trường công đâu há!

(*) Giáo dục phổ thông miền Nam (1954-1975) do Ngô Minh Oanh chủ biên (NXB Tổng Hợp TP.HCM).

Nguồn: Tuổi trẻ, ngày 19.05.2019.

Không chỉ là sự thay đổi phong cách phát triển từ nghệ thuật Siêu thực thập niên 40 - 50 của thế kỷ XX, các tác phẩm của Dali dường như còn dự báo về một cuộc cách mạng mới trong hội họa: Nghệ thuật song hành với khoa học. Tác phẩm Crucifixion vẽ năm 1954 nổi tiếng nhất cho những nghiên cứu khởi đầu của Dali giai đoạn này.

Crucifixion, sơn dầu của Dali, kích thước 194,3 x 123,8cm, đang lưu giữ tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York, Mỹ

Đóng đinh trên thập giá là một chủ đề tôn giáo phổ biến trong nghệ thuật phương Tây nhiều thế kỷ. Chỉ từ cuối thế kỷ XIX khi vai trò của nhà thờ bắt đầu suy giảm, những tác phẩm tranh tôn giáo như thế ít được đặt hàng hơn. Dẫu vậy, đề tài này vẫn trở đi trở lại trong các sáng tác hiện đại và đương đại nhưng với lý tưởng hoàn toàn khác. Ở bức tranh này của Dali cũng vậy. Một không gian hiện đại được mở ra, Chúa Jesus bị đóng đinh trên thập giá dường như lơ lửng giữa không trung. Phía xa là vịnh cảng Lligat ở Catalonia, Tây Ban Nha. Nền gạch của những ô bàn cờ đen trắng phía dưới chân và Đức bà Magdalene đang đứng cầu nguyện.

Dường như không có gì đặc biệt khi người ta đã quá quen với tư duy Siêu thực của Dali trong việc tạo dựng các hình ảnh đầy chất hư cấu trong một không gian dẫu thấu thị mà vẫn hết sức hư cấu. Tuy nhiên, so với phần lớn những tác phẩm sáng tác trước đó thì bức tranh này đã trở thành biểu tượng khởi đầu cho lý thuyết “hạt nhân thần bí” do Dali khởi xướng năm 1951. Ông tuyên bố, nghệ thuật hiện đại phải là sự kết hợp của những lý tưởng Công giáo, toán học và khoa học. Do đó Crucifixion (Đóng đinh câu rút) đã hướng tới chủ nghĩa cổ điển rất rõ ràng. Hình tượng Jesus đã được vẽ ra như một mẫu mực về hình họa, tỷ lệ, hướng nhìn cũng như ánh sáng một chiều. Quan sát kỹ hơn, người ta còn có thể thấy cả những mạch máu, gân tay cũng như đầu gối, bắp chân đầy chuẩn mực như bậc thầy Phục hưng Michelange cách đấy 4 thế kỷ từng đạt đến. Chỉ có điểm khác biệt duy nhất, đồng thời cũng là điểm mấu chốt của tác phẩm này so với phần lớn các tác phẩm cùng chủ đề đóng đinh trên thập giá thông thường, là khối lập phương đa diện. Cũng có thể xem khối chữ thập đó giống như một Tesseract trong toán học hình học, biến đổi và chuyển động qua các diện. Ở đây chính sự nhân lên của các khối vuông mà kiến tạo nên nền cảnh cho chữ thập. Có lẽ vậy mà cái tên ban đầu của bức tranh là Corpus Hypercubus (Thể chuyển động khối).

Có quá nhiều ngữ nghĩa được thể hiện trong hình tượng mà thoạt nhìn người ta chỉ thấy tinh thần tôn giáo hiện đại. Dali cho rằng việc ông sử dụng khối lập thể như vậy là sự đồng nhất hóa giữa bản chất siêu việt của Thiên Chúa và khoa học. Và không gian không điểm tựa của hình tượng giữa bao la trời đất càng như tôn vinh tinh thần cao cả của người. Dường như không hề tĩnh lặng, khối hình chữ thập đã để lại dấu ấn riêng trên những ô bàn cờ bên dưới, khiến cho người xem mường tượng như có sự vút lên với kỹ xảo tạo ra đường chân trời thấp ở phía quá xa.

Khuôn mặt Jesus dường như ngoảnh đi hoàn toàn. Mũ gai của người cũng không được mô tả. Những vết máu thường thấy trên ngực, chân và tay cũng bị giản lược để tạo nên vẻ đẹp có phần lạnh lùng. Nó được liên tưởng tới tâm trạng hậu chiến ở một thái cực khác. Đó là sự cô độc đến rợn ngợp mà hình tượng Magdalene nhỏ bé đứng dưới chân đức chúa Trời là một thị hiện về sự lạc lõng đó. Magdalene được lấy nguyên mẫu từ vợ ông là Gala - cũng là một biểu tượng siêu thực được ông tạo dựng trong suốt nửa đầu thế kỷ XX, đến tác phẩm này, hình ảnh đó vẫn tồn tại nhưng lại mang nhiều ngữ nghĩa hơn về sự đoạn tuyệt với Siêu thực. Ông muốn thiết lập nên xu hướng hoàn toàn mới mà ông cho rằng đó là con đường tất yếu của nghệ thuật. Hạt nhân, nguyên tử sẽ làm “nổ tung” nghệ thuật để bắt nó đi theo con đường khác của khoa học. Và quả vậy, nghệ thuật sau Dali, các nghệ sĩ đã tiến những bước rất dài trong việc đưa khoa học vào nghệ thuật.

Trang Thanh Hiền

Nguồn: Báo Đại biểu nhân dân, ngày 14.12.2015.

Những câu chuyện thần tiên mà nhà văn Đan Mạch Hans Christian Andersen (1805-1875) kể suốt cuộc đời mình đã phản ánh gần như trọn vẹn thế giới ông sống. Âm nhạc cổ điển cũng không ngoại lệ, tinh thần của âm nhạc và nghệ thuật đã xuất hiện một cách đậm nét trong tác phẩm cũng như cuộc đời ông.

Hans Christian Andersen nổi tiếng với những Nàng tiên cá, Bầy thiên nga, Chim họa mi, Chú lính chì dũng cảm, Cô bé tí hon… Nguồn: classic-literature.co.uk

Không phải ngẫu nhiên nhà nghiên cứu Anna Harwell Celenza đã viết cuốn Hans Christian Andersen và âm nhạc: con chim họa mi được tiết lộ (Hans Christian Andersen and music: The nightingale revealved). Trong tác phẩm này, bà đã khám phá những quan sát và những hoạt động âm nhạc của nhà văn trong đời sống âm nhạc thời đại mình và nhận thấy người đọc thường quan tâm đến những Nàng tiên cá, Bầy thiên nga, Chim họa mi, Chú lính chì dũng cảm, Cô bé tí hon… mà không biết rằng Andersen rất say mê âm nhạc. Với giọng hát truyền cảm, con trai người thợ đóng giày thành phố Odense này từng ôm ấp giấc mơ trở thành một nghệ sỹ opera hay vũ công tại nhà hát Det Konggelige Teater tại Copenhagen. Vỡ giọng khi lớn lên và buộc phải từ bỏ ước mơ nhưng ông cũng cố gắng duy trì nó dưới dạng khác, đó là trở thành khán giả trung thành của âm nhạc, bạn bè thân thiết với nhiều nhà soạn nhạc và hơn thế, tham gia vào đời sống âm nhạc. Bằng cách đó, sợi dây liên hệ với thế giới âm nhạc của ông vẫn được duy trì bền chặt trong suốt cuộc đời.

Người kể chuyện âm nhạc

Thật khó hình dung về không khí âm nhạc châu Âu thế kỷ 19, bởi dưới cái nhìn ngày nay thì nhiều quy định của thời kỳ ấy thật kỳ cục, ví dụ như để tránh “cạnh tranh”, các nghệ sỹ đã ký hợp đồng với nhà hát Det Konggelige Teate chỉ được phép tổ chức các buổi hòa nhạc riêng có bán vé khi không trùng thời gian tổ chức vở diễn nào của nhà hát và mỗi buổi diễn như thế không được phép có nhiều hơn 2 nghệ sỹ tham gia. Để những buổi diễn ấy khỏi trở thành tẻ nhạt, các nghệ sỹ đã thuê Andersen viết một kịch bản riêng, một mạch dẫn riêng có khả năng kết nối các aria và ca khúc nghệ thuật mà họ sẽ biểu diễn. Theo cách đó, buổi hòa nhạc với các tác phẩm riêng rẽ có xu hướng trở thành một vở kịch âm nhạc ngắn thu hút.

Ở Copenhagen thời kỳ đó, người dẫn chuyện trong buổi hòa nhạc như vậy thường có lời giới thiệu mỗi màn dưới hình thức một câu đố. Thay vào việc nói với khán giả cảnh tiếp theo như thế nào, người dẫn chuyện phải đưa ra một số gợi ý để họ có thể đoán ra. Là một nhà văn nổi danh bằng những chuyện kể vừa hư ảo thần tiên vừa man mác nỗi buồn như thể các ca khúc nghệ thuật của Schubert, Andersen nổi trội bởi sự sáng tạo những “câu đố” thu hút:

“Thi thoảng âm nhạc của ông vang lên như câu đố tuyệt đẹp, hay như thể nhạc của Domenico Cimarosa… Với vương trượng âm nhạc của mình, ông có đủ khả năng dẫn dắt giọng ca của các linh hồn và đưa chúng vang xa từ hầm mộ. Các giai điệu, các nhân vật mà ông sáng tạo nên, ngay cả trong tác phẩm không mấy nổi trội của mình, cũng chứng tỏ được tài năng của ông… Ông là Raphael của âm nhạc, nước Đức đã trao ông cho châu Âu 1. Vượt qua các vùng đất và các đại dương, từ bến cảng đến bến cảng, tên ông bừng nở giữa những đóa hoa. Tên ông là gì? Tôi không thể tiết lộ sớm với các bạn; hãy chìm đắm trong tác phẩm của ông. Vì Raphael của âm nhạc này vĩnh viễn thanh xuân và tràn ngập sức sống”.

Khi bức màn được vén lên, câu đố đã được giải đáp: đó là cảnh cuối cùng từ vở opera Don Giovanni của Mozart – khi Don Giovanni phải kết thúc cuộc đời do những tội lỗi anh ta gây ra trong quá khứ.

Andersen rất am hiểu âm nhạc. Bên cạnh đó, ông còn có những trải nghiệm thú vị ở nhiều sân khấu khác nhau của châu Âu. Vào giữa những năm 1830, ông có chuyến du lịch khắp châu Âu lần đầu tiên và trong suốt cuộc đời mình, ông đã có tới 30 chuyến đi như vậy, mỗi chuyến lại có thêm các buổi hòa nhạc được ông ghi chép tỉ mỉ trong nhật ký.

Những trang nhật ký ghi lại các ấn tượng âm nhạc của Andersen. Ông bị các vở opera Italia cuốn hút và say đắm nghệ thuật hát belcanto. Vào những năm 1850 và 1860, ông choáng váng trước ảnh hưởng của chủ nghĩa dân tộc trong âm nhạc cổ điển – xu hướng bùng nổ ở giai đoạn này ở châu Âu. Những hiểu biết này đã đưa Andersen vào vị trí của một nhà hoạt động nghệ thuật, vừa là người sáng tạo, vừa là người viết sử âm nhạc. Ví dụ trong Vandring gjennem Opera-Galleriet, Andersen đã cho khán giả thấy một bản tổng kết opera Đan Mạch: màn 1 là các trích đoạn aria từ các vở được trình diễn lần đầu tại Det Konggelige Teater từ năm 1790 đến 1810; màn 2 là các vở từ những năm 1820; màn 3 phản ánh những thay đổi trong gu thưởng thức của những năm 1830. Về tổng thể, Vandring gjennem Opera-Galleriet của Andersen đã đưa ra một cái nhìn nhanh về lịch sử opera Đan Mạch cho đến đầu những năm 1840, thời điểm các nhà soạn nhạc Đan Mạch bắt đầu thành công trên sân khấu opera và Mozart được công nhận là một trong những nhà soạn nhạc nước ngoài được yêu mến nhất. Và “khẩu vị” thưởng thức âm nhạc của khán giả Copenhagen đã thay đổi: opera bắt đầu thay thế dần vị trí của các vở singspiel (kịch hát dân ca Đức) và vaudeville (kịch vui Pháp); các vở opera của những nhà soạn nhạc Ý và Pháp đã xuất hiện như Norma, Il barbiere di Siviglia, Les deux nuit…; các nhà soạn nhạc Đức củng cố vị trí như Mozart, C.M von Weber, Heirich Marschner; sự nổi lên của một thế hệ trẻ các nhà  soạn nhạc Đan Mạch như J. P. E. Hartmann, Niels W. Gade, Carl Nielsen.

Không chỉ là người kể chuyện trên sân khấu opera, Andersen còn là một tác giả libreto (phần lời) của một số vở opera, ví dụ như vở Ravnen, Little Kirsten của nhà soạn nhạc Hartmann, những vở được nhà soạn nhạc Đức Robert Schumann yêu thích.

Những ý tưởng nghệ thuật

Việc tham gia vào các hoạt động âm nhạc châu Âu cũng như danh tiếng sẵn có của một nhà văn đã đem lại cho Andersen những mối kết giao thân thiết với Franz Liszt, vợ chồng nhà soạn nhạc Rober - Clara Schumann, Mendelsonhn, Brahms và Wagner. Là người viết những chuyện thần tiên, Andersen ngay lập tức đã bị các vở opera mang màu sắc thần thoại Bắc Âu của Wagner chinh phục, đặc biệt là Longhegrin. Ông tâm đắc ý tưởng nghệ thuật tương lai của Wagner cũng như ở nhà triết học Đan Mạch Hans Christian Ørsted, nhà thơ Pháp Baudelaire. Đâu là điểm chung giữa ba con người này? Họ đều có những chiêm nghiệm về tương lai của nghệ thuật, đặc biệt là Wagner. Mãi về sau này, người ta mới tỏ tường con người Wagner nhưng ở thời đại của Andersen, nhà soạn nhạc Đức hiện ra với một hình ảnh hoàn toàn khác biệt, nhất là sau khi vở Lohengrin mới được ra mắt ở Đan Mạch. Lúc đó, Wagner còn chưa được xem bộ Der Ring des Nibelungen hay Parsifal - những tác phẩm gây tranh cãi về tư tưởng nghệ thuật và bị cho là có mầm mống phân biệt chủng tộc hay bài Do Thái, và lại càng chưa biết về “chủ nghĩa dân tộc cực đoan” của Wagner. Wagner mà Andersen biết vẫn là một nhà soạn nhạc của các vở tráng lệ và đẹp đẽ như Tannhäuser và Lohengrin. Trong tâm trí của nhà văn, Wagner là người đầu tiên nhận ra “tinh thần của tự nhiên” trong văn chương và âm nhạc, vốn do Ørsted đề xuất vào năm 1850. Với Andersen, Wagner là nghệ sỹ của tương lai và là nguồn cảm hứng cho Andersen và những người cùng thế hệ ông.

Wagner đang sáng tác các vở opera nổi tiếng của ông. Bức họa trong bộ sưu tập của Mary Evans. Nguồn: maryevans.com

Hoàng tử Ludwid xứ Bavaria từng rơi lệ khi Longhegrin ra mắt ở Weimar Court Theater và ấn tượng của vở diễn khiến ông nhiều năm sau khi lên ngôi vua đã quyết định xây lâu đài Neuschwantein thần tiên và trở thành nhà bảo trợ nghệ thuật lớn nhất của Wagner. Còn Andersen? Tuy chỉ ghi lại trong nhật ký một cách giản dị là vở opera “đã diễn ra trong khung cảnh lộng lẫy và được khán giả đón nhận” nhưng ảnh hưởng của nó với nhà văn trên thực tế còn lớn hơn nhiều: Andersen bắt tay viết Lykke Peer với những điểm trùng hợp kỳ lạ giữa xuất thân của Peer – nhân vật chính của tác phẩm, với Andersen, khi cùng là con của một gia đình nghèo và rút cục cũng trở thành một nhân vật nổi danh, chỉ có điều Peer là một nhà soạn nhạc tạo ra nhiều cách tân về opera với những ảnh hưởng rõ nét từ Wagner. Lykke Peer thể hiện những ý tưởng cuối đời ông về nghệ thuật, trong đó chiêm nghiệm về âm nhạc của tương lai và lý giải ý nghĩa văn hóa cũng như số phận của các nhà soạn nhạc như Beethoven, Mendelshonn và Wagner bằng kinh Talmund của người Do Thái.

Lykke Peer có thể được coi là một ví dụ về phương pháp biên soạn lịch sử âm nhạc (historiography) với những nghiền ngẫm sâu sắc về mối liên hệ khăng khít giữa tầm nhìn về tương lai và sự trân trọng quá khứ: mặc dù coi những vở opera của Wagner như hình mẫu của một thế hệ tác phẩm mới nhưng Peer vẫn ngưỡng mộ những nhà soạn nhạc tiền bối: “Mỗi tuần một lần, ở đây lại có biểu diễn các tứ tấu. Đôi tai, tâm hồn và ý nghĩ của Peer ăm ắp các bài thơ âm nhạc của Beethoven và Mozart… Như thể nụ hôn nóng bỏng của lửa đã trượt xuống xương sống và nhanh chóng tỏa khắp các dây thần kinh của anh. Đôi mắt anh lập tức đầy lệ. Với anh, mỗi buổi tối âm nhạc ở salon này là một festival, nó tạo ra ấn tượng sâu sắc hơn bất kỳ vở diễn nào ở nhà hát, nơi vẫn thấy những điều không hoàn hảo... Những vần thơ âm nhạc ngân lên với vẻ tráng lệ của mình… Và anh ở đây, trong thế giới âm nhạc các bậc thầy đã tạo nên”2.

Peer say mê Wagner, khám phá thế giới âm nhạc mới mẻ của nhà soạn nhạc. Sau lần ra mắt thành công vai chính trong Lohengrin, anh quyết định học theo bậc thầy: tự sáng tác lời và phổ nhạc cho tác phẩm của mình, Aladdin. Thậm chí, anh còn vượt qua cả Wagner để tạo ra một kiệt tác độc nhất vô nhị trong lịch sử opera: anh không chỉ sáng tác libreto, viết nhạc mà còn đóng vai chính trong vở opera của mình. Khán giả bị Peer mê hoặc trong buổi ra mắt vở diễn. “Một vài hợp âm vang lên từ dàn nhạc, và rèm nhung kéo lên… Aladdin đứng trong một khu vườn kỳ diệu. Từ những đóa hoa, những hòn đá, từ hang sâu và dòng suối dường như vang lên thứ âm nhạc dịu dàng êm ái, những giai điệu đẹp đẽ hòa quyện với nhau tạo thành một hòa âm vĩ đại… Ngân lên từ chính hòa âm đó là bài ca của Aladdin… Giọng ca vang rền, xúc cảm và thứ âm nhạc của trái tim đầy mạnh mẽ đó ôm ấp, bao bọc lấy toàn bộ khán giả” 3. Viết những dòng này, Andersen đã lặp lại cái nhìn nhận của Baudelaire về Wagner.

Khi qua đời vào năm 1875, Andersen đã kịp hoàn tất tác phẩm lớn của đời mình với một thông điệp: tương lai của âm nhạc là sự kết hợp giữa tinh thần đổi mới sáng tạo và gìn giữ truyền thống, là sự cân bằng giữa cái cũ và cái mới. Như cái nhìn của Peer, những con người như Mozart và Beethoven sẽ sống mãi nhưng mỗi thế hệ tiếp theo cần viết tiếp lịch sử âm nhạc bằng tinh thần của Wagner. 

Anh Vũ tổng hợp

---------

Tài liệu tham thảo:

“Music history as reflected in the works of Hans Christian Andersen”. Nguồn:  http://www.rilm.org /historiography/celenza.pdf;

“Hans Christian Andersen and Music”. Nguồn: http://wayback-01.kb.dk/wayback/20101108104712/http://www2.kb.dk/elib/noder/hcamusik/komponister_en.htm

1. Ở đây, Andersen đã nhầm lẫn đôi chút, Mozart là người Áo chứ không phải người Đức.

2, 3. Trích tác phẩm “Lykke Peer”.

PGS.TS.Nohira Munehiro

Cái hại của học thuật tay ngang

(Lời phi lộ cho bài “Một giả thiết khác về hành trình đi sứ của Nguyễn Du năm 1813 - 1814” của TS.Nohira Munehiro)

Gần đây có loạt bài viết của tác giả tên là Phạm Trọng Chánh về việc Nguyễn Du từng đi Trung Quốc trước chuyến đi sứ 1813-1814. Ông ấy cho rằng Nguyễn Du đã "vân du" đến nhiều nơi khác ngoài con đường đi sứ ra. Ông nói khơi khơi vậy, cứ làm như ngày xưa muốn đi thì đi dễ dàng. Cụ Nguyễn không thèm biết tiếng Hoa, đường đi Trung Quốc xa xôi dặm thẳm, tiền không có, mà chẳng có "công ty du lịch" nào biết đến cụ để đưa cụ đi chơi miễn phí, thế thì cụ đi làm sao? Câu chuyện hoang đường ấy của Phạm Trọng Chánh thế mà được khối người tin, nhất là nghiên cứu sinh, học viên cao học. Có cả tờ báo giấy, báo mạng đăng nữa, làm cái hại càng thêm hại. Tìm thông tin tác giả Phạm Trọng Chánh trên mạng, tôi thấy ông ấy chẳng liên quan gì đến nghề nghiên cứu văn sử, ông làm nghề khác, có lẽ giờ về hưu đâm rảnh rỗi, nghiên cứu tay ngang. Văn bản Bắc hành tạp lục ông không tìm hiểu kỹ, hàng mấy chục luận văn, luận án, bài nghiên cứu của học giới Trung Quốc về con đường đi sứ của sứ bộ Việt Nam ông không tham khảo. Chữ Nôm chữ Hán ông không rành, không biết ông có tự học không và tự học tới cỡ nào mà nói toàn chuyện động trời. Tôi đang lo các nhà xuất bản thích sách giật gân sẽ in sách của ông thì cái hại còn nhân lên ghê gớm và cơ hồ không xoá được nữa (tương tự như câu chuyện hão về Quang Trung mặt choắt 80 tuổi đích thân vào chầu Càn Long mà có ông nào đấy tung lên hôm trước, được một NXB bập vào, in hàng chục đầu sách).

Để chứng minh con đường đi sứ Trung Quốc của Nguyễn Du không giống như cố học giả Đào Duy Anh nói, một nhà nghiên cứu người Nhật: PGS.TS. Nohira Munehiro, từng làm việc lâu năm ở Trung Quốc, đã phải tham bác bao sách địa chí, tra cứu bao bản đồ. Và kết quả nghiên cứu của anh thật bất ngờ: Nguyễn Du không hề đến mộ Nhạc Phi ở Hàng Châu, và con đường đi sứ của Nguyễn Du khá khác với con đường mà các học giả Việt Nam hình dung.

Xin trân trọng giới thiệu bài viết của anh ở đây, cũng là nhắc nhở các nhà nghiên cứu tay ngang, các nhà báo, nhà xuất bản tay ngang thích giật gân, in tạp!

(Facebook Đoàn Lê Giang)

1. Nguyễn Du có tạt xuống Lâm An hay không?

Khi nghĩ về cuộc hành trình của sứ bộ Nguyễn Du vào năm 1813-1814 và sắp xếp lại các bài thơtrongBắc hành tạp lụctheo hành trình đi sứ, theo chúng tôi, vấn đề lớn nhất là: Nguyễn Du có tạt xuống Lâm An (Hàng Châu, tỉnh Chiết Giang hiện nay) hay không, bởi việc Nguyễn Du có ghé qua Lâm An hay không sẽ ảnh hưởng đến sự suy đoán các địa điểm Nguyễn Du làm thơ.Khi soạn lại tập thơ ấy, Đào Duy Anh và Mai Quốc Liên đềuđoán rằng Nguyễn Du đến Lâm An. Nhưng ở đây, chúng tôi đặt vấn đề: sự suy đoán ấy có đúng không?

Trong bài “Giới thiệu một số tư liệu về Nguyễn Du mới sưu tầm được ở Trung Quốc” đăng trên Tạp chí Văn học số 11, năm 1964, Nguyễn Văn Hoàn giới thiệu nội dung tờ bẩm của sứ bộ Nguyễn Du gửi vua nhà Nguyễn tâu trình về công việc của sứ bộ. Xem nội dung ấy, chúng ta xác nhận được rằng khi về nước, Nguyễn Du đi qua các tỉnh Sơn Đông, An Huy, Hồ Bắc và Quảng Tây, chứ không nói là ghé qua Lâm An[1]. Trong khi đó, Nguyễn Văn Hoàn lại nói rằng “một số bài thơ chứng tỏ rằng Nguyễn Du có đến Hàng-châu”. Một trong “một số bài thơ” ấy chắc là bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh” tức là Mộ Nhạc Vũ Mục, Mộ Nhạc Phi.

Bây giờ chúng ta hãy xem bản chép tay Bắc hành tạp lục, ký hiệu A.1494 bảo tồn ở Viện nghiên cứu Hán Nôm. Trong phần “Lời giới thiệu” của sách Thơ chữ Hán Nguyễn Du, Trương Chính khẳng định rằng cách sắp xếp các bài trong bản chép tay này đã ổn[2]. Chúng tôi cũng đồng ý với nhận xét này, nhưng theo chúng tôi, nói chính xác hơn thì các bài thơ trên đường đi Bắc Kinh khá ổn, song các bài thơ làm khi về nước thì bị mất trật tự sắp xếp. Theo đó, xem thử bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh” nằm ở đâu, nằm giữa những bài nào trong bản chép tay A.1494 thì có thể trình bày như bảng dưới đây:

Dựa vào thứ tự các bài trong bản chép tay này, chúng ta xác nhận được rằng bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh” (và các bài “Tần Cối tượng”, “Vương thị tượng”) nằm giữa những bài viết ở miền bắc Hà Nam và những bài viết ở miền nam Hà Bắc, trên đường đi Bắc Kinh, chứ không phải trên đường về như Đào Duy Anh đã suy đoán. Nếu theo dõi cuộc hành trình đi sứ của Nguyễn Du thì chúng tôi có thể đoán rằng mộ của Nhạc Phi ở Hà Nam hoặc Hà Bắc, và Nguyễn Du ghé qua mộ ấy trên đường đi Bắc Kinh.

Sách Minh nhất thống chí, địa chí Trung Quốc, xác nhậnrằng ở Thang Âm, tỉnh Hà Nam, tức là nơi sinh của Nhạc Phi, có ngôi miếu của Nhạc Phi: 「岳飛廟　在湯隂縣治西南飛宋將本朝建賜額精忠勅有司春秋致祭」（『明一統志』巻二十八)[3].Nơi đấy cũng gần ngôi miếu của Kê Thị Trung（「嵇紹廟　在湯隂縣西南」(『明一統志』巻二十八）、「嵇紹墓　在湯隂縣境内」), gần chỗ mà Nguyễn Du viết bài thơ “Kê Thị Trung từ”đặt trước bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh”trong bản chép taynày.

Tôi chưa bao giờ đếnđó,nhưng trên mạng Internet có những trang giới thiệu miếu Nhạc Phi ở Thang Âm, tỉnh Hà Nam và cũng xác nhận rằngở miếu đó có tượng Tần Cối và tượng Vương thị[4]. Có điều, chỗ ấy là ngôi miếu chứ không phải là ngôi mộ. Nhưng điều quan trọng là Nguyễn Du coi ngôi miếu ấy là ngôi mộ của Nhạc Phi. Việc miếu ấy có phải là mộ thật sự của Nhạc Phi hay không, ở đây không quan trọng.

Hơn nữa, khi xem kĩ nội dung bài thơ, chúng tôi có thể khẳng định rằng chính lúc ở cách xa Lâm An, Nguyễn Du mới viết được bài này. Ở cuối bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh” có câu: “悵望臨安舊陵廟” (Trướng vọng Lâm An cựu lăng miếu - Buồn trông về lăng miếu cũ ở Lâm An). Ở đây, chúng ta hãy chú ý đến 2 chữ “trướng vọng 悵望”. Ở phần chú thích bài ấy, Lê Thước và Trương Chính viết rằng: “Có người dựa vào câu bảy: ‘Trướng vọng Lâm An cựu lăng miếu’ mà nói Nguyễn Du không đi đến Lâm An. Đứng xa nhìn nên mới nói ‘vọng’”[5]. Chúng tôi cũng hoàn toàn đồng ý với chú thích này. Ở ngay Lâm An thì không thể nói “trướng vọng Lâm An” được, không tự nhiên. Chữ Hán “vọng” có nghĩa: từ xa mà nhìn, nên có lẽ phải ở cách xa Lâm An, theo bài thơ này thì là ở Hà Nam, tác giả mới nói là “trướng vọng Lâm An” được.

Như vậy, chúng tôi tạm kết luận rằng Nguyễn Du viết bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh” ở Hà Nam chứ không ở Lâm An. Cũng có thể suy đoán rằng hai bài thơ “Tần Cối tượng” và “Vương thị tượng” được Nguyễn Du viết tại miếu Nhạc Phi ở Hà Nam.

2. Xem xét lại một số địa điểm Nguyễn Du làm thơ trên đường về

Nếu giả thuyết nói trên của chúng tôi đúng thì các nơi Đào Duy Anh và Mai Quốc Liên đã suy đoán cũng phải xem xét lại, bởi vì ngoài bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh”, hai giáo sư còn cho rằng một số bài thơ khác được Nguyễn Du viết ở Lâm An, hoặc những nơi gần Lâm An, nhưng theo giả thuyết của chúng tôi thì Nguyễn Du không đến Lâm An. Vì hạn chế nên chúng tôi chỉ xem xét lại địa điểm viết các bài: “Chu Lang mộ”, “Lương Chiêu Minh Thái tử phân kinh thạch đài” và “Tổ Sơn đạo trung”.

2.1. Mộ Chu Lang

Đào Duy Anh nghĩ rằng mộ Chu Lang ở Nam Kinh[6]. Nhưng xem sách địa chí Trung Quốc thì có 2 địa điểm mộ Chu Lang ở tỉnh An Huy:

1) Tại huyện Lư Giang, phủ Lư Châu (tỉnh An Huy):「周瑜墓　在廬江縣東一十里安豐郷瑜三國時呉將又見安慶府」（『明一統志』巻十四）.　

2) Tại huyện Túc Tòng, phủ An Khánh (tỉnh An Huy):「周瑜墓　在宿松縣北三十五里」（『明一統志』巻十四）. 

2.2. Núi [Ngũ] Tổ Sơn

Đào Duy Anh cho rằng Tổ Sơn ở tỉnh Chiết Giang[7]. Nhưng khi xem kỹ bản chép tay A.1494, chúng tôi nhận thấy bản chép tay ghi tên bài thơ là “Ngũ Tổ Sơn đạo trung” chứ không phải là “Tổ Sơn đạo trung”. Núi Tổ Sơn nằm ở phía bắc Hàng Châu như Đào Duy Anh viết, nhưng núi Ngũ Tổ Sơn lại nằm ở nơi khác, đó là huyện Hoàng Mai, tỉnh Hồ Bắc: 「五祖山　在黄梅縣東北三十里」（『明一統志』巻六十一）.

2.3. Thạch đài của Chiêu Minh Thái tử

Đào Duy Anh suy đoán thạch đài nằm ở hoặc giữa Nam Kinh và Hàng Châu. Nhưng theo sách địa chí Trung Quốc thì ngoài Lâm An, ở huyện Túc Tòng, tỉnh An Huy cũng có một địa điểm được tương truyền là thạch đài:

「分經臺在宿松縣北五十里有石高百餘丈梁昭明太子金剛經於此宋嘉泰間建法華亭」（『江南通志』巻三十四）. 「法華寺〔宿松〕縣五十里北全舉禪師道塲有昭明太子分經臺」（『江南通志』巻四十七）「分經臺在宿松縣北五十里有石臺相傳梁昭明太子嘗於此金剛經為三十二分」（『大清一統志』巻七十六）.

Có thể tóm tắt các địa điểm Nguyễn Du đến để làm 3 bài thơ trên như sau: Sau khi qua tỉnh Sơn Đông, chắc Nguyễn Du chỉ đi qua miền Bắc tỉnh Giang Tô như Từ Châu thôi, sau đó đi vào tỉnh An Huy như tờ bẩm và viết 2 bài “Chu Lang mộ và “Lương Chiêu Minh Thái tử phân kinh thạch đài”, sau đó đi vào tỉnh Hồ Bắc, viết bài “Ngũ Tổ Sơn đạo trung”, chứ không đi xuống Nam Kinh, tỉnh Giang Tô, hay Lâm An, tỉnh Chiết Giang.

3. Xem xét lại một số địa điểm khác

Ngoài 3 địa điểm vừa bàn ra, cũng có một số địa điểm hình như chưa chính xác, nên chúng tôi muốn xem xét lại ở đây.

3.1. “Vinh Khải Kỳ thập tuệ xứ” (nơi Vinh Khải Kỳ mót lúa)

Lê Thước, Trương Chính và Mai Quốc Liên cho rằng núi Đông Sơn được nhắc đến trong bài “Vinh Khải Kỳ thập tuệ xứ” nằm ở Chiết Giang[8]. Tuy nhiên, chúng tôi đoán núi Đông Sơn được nói tới trong bài thơ này là núi Thái Sơn hoặc núi Đông Mộng Sơn ở tỉnh Sơn Đông, vì câu chuyện giữa Khổng Tử và Vinh Khải Kỳ diễn ra ở tỉnh Sơn Đông nên như vậy sẽ hợp lý hơn.

3.2. “Tây Hà dịch” (Trạm Tây Hà)

Ngoài ra, chúng tôi cũng muốn xem xét lại trạm Tây Hà ở đâu, bởi vì trong 2 bài thơ “Tây Hà dịch” và “Sở kiến hành”, Nguyễn Du có nhắc đến địa điểm Tây Hà, nhưng việc nó nằm ở đâu vẫn chưa được làm sáng tỏ.

Đào Duy Anh viết rằng “Tây Hà: không rõ trạm ở chỗ nào. Có lẽ là trên đường An Huy đi Hồ Bắc”[9]. Lê Thước, Trương Chính và Mai Quốc Liên nghĩ “Tây Hà ở tỉnh Sơn Tây[10]”, tuy nhiên, nếu đối chiếu với cuộc hành trình của Nguyễn Du thì thấy nơi ấy không hợp lý. Sách địa lý Trung Quốc cho biết trạm Tây Hà nằm ở Kỳ Châu (蘄州):

「西河驛　在蘄州北五十里」（『大清一統志』巻二百六十四)

Chỗ ấy cũng gần Quảng Tế mà Nguyễn Du đã nói đến trong bài thơ “Quảng Tế ký thắng”. Cho nên, chúng tôi đồng ý với Đào Duy Anh và có thể đoán rằng trạm Tây Hà nằm ở Kỳ Châu, miền Nam Hồ Bắc.

4. Tạm kết

Chúng tôi đã xem xét lại một số địa điểm mà Nguyễn Du làm thơ trên đường đi sứ về. Dĩ nhiên, điều quan trọng nhất là nội dung các bài thơ mà Nguyễn Du để lại cho thế hệ sau. Ví dụ, đọc bài “Lương Chiêu Minh Thái tử phân kinh thạch đài”, bản thân tôi rất xúc động và kinh ngạc trước tư tưởng sâu sắc của Nguyễn Du. Nhưng trước khi tìm hiểu nội dung, chúng ta cũng cần nghiên cứu thêm về phần cơ sở một cách khách quan, một cách khoa học một lần nữa, cần phải đối chiếu lại với sách địa chí Trung Quốc một lần nữa, ít nhất cá nhân tôi nghĩ như vậy. Bởi vì việc suy đoán Nguyễn Du làm thơ ở đâu sẽ ảnh hưởng ít nhiều đến cách giải thích thơ như chúng tôi đã bàn về bài “Nhạc Vũ Mục huỳnh”. Ngoài ra, giả thuyết của chúng tôi có lẽ sẽ đóng góp một phần nào đó để bác bỏ giả thuyết quá nhiều tưởng tượng[11].

Chúng tôi đã lập luận giả thuyết của mình căn cứ vào 2 tài liệu chính: (1) bản chép tay Bắc hành tạp lục A.1494, (2) tờ bẩm của sứ bộ Nguyễn Du được giới thiệu trong bài “Giới thiệu một số tư liệu về Nguyễn Du mới sưu tầm được ở Trung Quốc” của Nguyễn Văn Hoàn. Chúng tôi phải thú thật rằng nếu 2 tài liệu này có vấn đề gì thì giả thuyết của chúng tôi cũng sẽ bị ảnh hưởng.

Nếu có bằng chứng chứng minh một cách khách quan rằng Nguyễn Du đã đến Lâm An thì chúng tôi sẵn sàng từ bỏ giả thuyết của mình. Nhưng khi chưa có bằng chứng khách quan nào phản bác lại điều đó thì phải chăng vẫn có quyền bàn luận thêm về giả thuyết của chúng tôi?

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Văn Hoàn. “Giới thiệu một số tư liệu về Nguyễn Du mới sưu tầm được ở Trung Quốc”. Tạp chí Văn học, số 11. 1964.

2. Lê Thước, Trương Chính (biên soạn). Thơ chữ Hán Nguyễn Du. In lại theo bản 1965. Nxb Văn học và Công ty Sách Thời đại. Hà Nội. 2012.

3. Đào Duy Anh (sắp xếp, dịch nghĩa, chú thích). Thơ chữ Hán Nguyễn Du. Nxb Văn học. Hà Nội. 1988.

4. Mai Quốc Liên (biên soạn). Nguyễn Du toàn tập, tập I. Nxb Văn học. 1996.

5. Viện nghiên cứu Văn Sử - Đại học Phúc Đán, Trung Quốc & Viện nghiên cứu Hán Nôm, Việt Nam (hợp biên). Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành, tập 10. Nxb Đại học Phúc Đán. Thượng Hải. 2010.

（中国・復旦大学文史研究院、越南・漢喃研究院（合編）『越南漢文燕行文献集成』（越南所蔵編）第十冊. 復旦大学出版社. 上海. 2010）

6.『文淵閣四庫全書』原文電子版、武漢大学.

(Nguồn: kỷ yếu Di sản văn chương đại thi hào Nguyễn Du 250 năm nhìn lại, Viện Văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 2015, tr.283 - 290) 

*PGS.TS., ĐH Ngoại ngữ Tokyo, Nhật Bản

[1]Tờ bẩm chép: “Ngày 22 lại nhận được công văn thay đổi đường đi, theo một dãy các tỉnh Trực-lệ, Sơn-đông, An-Huy, Hồ-bắc mà về Quảng Tây” (Nguyễn Văn Hoàn.“Giới thiệu một số tư liệu về Nguyễn Du mới sưu tầm được ở Trung Quốc”. Tạp chí Văn học, số 11. 1964. Tr.46).

[2]Lê Thước, Trương Chính (biên soạn). Thơ chữ Hán Nguyễn Du. In lại theo bản 1965. Nxb Văn học & Công ty Sách Thời đại. Hà Nội. 2012. Tr.15.

[3]Tôi tra cứu sách địa lý Trung Quốc và trích dẫn nguyên văn, có tham khảo bản điện tử Tứ khố toàn thư 電子版『四庫全書』.

[4]Ví dụ: http://www.keyunzhan.com/knews-99919.

[5]Lê Thước, Trương Chính. Sđd.Tr.308.

[6]Đào Duy Anh (sắp xếp, dịch nghĩa, chú thích). Chú thích 107. Thơ chữ Hán Nguyễn Du. Nxb Văn học. Hà Nội. 1988. Tr.435.

[7]Đào Duy Anh. Chú thích 109. Sđd. Tr.437.

[8]Mai Quốc Liên (biên soạn). Chú thích 3. Nguyễn Du toàn tập (tập I). Nxb Văn học. Hà Nội. 1996. Tr.508.

Lê Thước, Trương Chính. Chú thích 4. Sđd. Tr.367.

[9]Đào Duy Anh. Chú thích 121. Sđd. Tr.440.

[10]Mai Quốc Liên. Chú thích 1. Sđd. Tr.564.

Lê Thước, Trương Chính. Chú thích. Sđd. Tr.381.

[11]Xem Phạm Trọng Chánh. Nguyễn Du, từ Thái Nguyên sang Vân Nam cuối năm 1787. Truy cập tại: http://chimviet.free.fr/vanhoc/phamtrongchanh/PhamTrongChanh_ND_01SangVanNam.html

Rachel Carson, tác giả của quyển sách Mùa xuân im lặng (Silent Spring) – được coi như quyển sách gối đầu giường của nhiều nhà hóa học, là người đầu tiên nhắc đến ảnh hưởng của thuốc trừ sâu DDT, là khởi nguồn của nhiều phong trào bảo vệ môi trường sau này.

Nhà thơ Baudelaire từng viết rằng: “Tính cá nhân, sự sở hữu bé nhỏ này, đã ăn mòn tính độc đáo tập thể... Tức là người họa sĩ đã giết chết hội họa”.

Tính độc đáo tập thể (l’originalité collective), quả thực đã bị bào mòn rất nhiều từ khi nền nghệ thuật Hiện đại ra đời. Kandinsky đã sáng tạo ra hội họa trừu tượng một phần từ nền tảng tranh dân gian Nga, và đôi khi chúng ta vẫn thấy “âm hưởng Nga” trong tranh trừu tượng của ông. Nhưng khi chủ nghĩa trừu tượng được lan tỏa toàn thế giới thì nó đã không còn giữ được mã gien dân tộc của các họa sĩ học tập theo. Một bức tranh trừu tượng (hoặc biểu hiện trừu tượng) ngày nay do một họa sĩ Mỹ vẽ không khác gì mấy so với một họa sĩ Việt Nam. Tính độc đáo tập thể còn bị “khủng bố” mạnh hơn nữa trong các dạng thức “ngoài giá vẽ” của nghệ thuật đương đại. Từ Duchamp, Kosuth cho tới Kabakov, Ngải Vị Vị, chúng ta chỉ thấy những ý tưởng quốc tế hay vị lai, về một giá trị đại đồng mơ hồ nào đó, mà rất hiếm khi thấy một giá trị cá nhân chứ chưa nói đến giá trị dân tộc. Kosuth có rất nhiều các ý tưởng mới lạ, nhưng khi gộp tất cả các tác phẩm khái niệm hay sắp đặt đó lại, ta rất khó xác định một “phong cách Kosuth” hay xa hơn là “nghệ thuật khái niệm Mỹ”. Quả thực, nghệ thuật đương đại là một thử thách khó khăn trong việc xác định mã gien di truyền của cộng đồng. Nói theo cách khác, nghệ thuật đương đại đang trốn tránh tính độc đáo tập thể một cách có chủ ý.

*

Stravinsky là một trong những nhạc sĩ xuất sắc nhất thế kỷ 20 và thành công trong nhiều xu hướng âm nhạc khác nhau ở các giai đoạn khác nhau của cuộc đời: truyền thống Nga (1907 - 1919), Tân cổ điển (1920 - 1954), chuỗi 12 cung (1954 - 1968). Nhưng những tác phẩm mang lại vinh quang cho ông và ảnh hưởng lên toàn thế kỷ lại là những tác phẩm viết cho ballet được sáng tác trong giai đoạn truyền thống Nga: Con chim lửa (1910), Petrushka (1911), Nghi lễ mùa xuân (1913). Rõ ràng, vị trí của Stravinsky trong lịch sử âm nhạc thế giới được ghi nhận bởi sự lưu giữ và phát triển mã gien “truyền thống Nga”, trong đó vai trò của nhịp điệu, vốn được coi trọng trong âm nhạc dân gian Nga, được đẩy lên đỉnh cao. Như lời nhà phê bình A.J. Browne thì “Stravinsky chính là nhạc sĩ giỏi nhất trong việc phát triển nhịp điệu trở thành phẩm giá của âm nhạc”. Phương Tây tôn vinh Stravinsky không phải vì muốn tôn vinh những giá trị âm nhạc Nga (ngược lại, người phương Tây thường có tâm lý e ngại và lo sợ đối với người Nga), mà vì những mã gien truyền thống Nga trong âm nhạc Stravinsky đã đưa âm nhạc loài người đến những vùng đất mới mà những mã gien của người Tây Âu lại không thể đến đó được. Sự bảo tồn và phát huy những mã gien nghệ thuật của các dân tộc khác nhau là rất quan trọng để nghệ thuật loài người nói chung có thể đi được xa hơn.

*

Trước thế kỷ 20, người ta không khó để nhận ra sự khác biệt giữa kiến trúc Pháp (thậm chí giữa các vùng miền nước Pháp cũng có phong cách kiến trúc khác nhau) với kiến trúc Nga, kiến trúc Hà Lan, và càng khác hơn nữa với kiến trúc Việt Nam hay Trung Quốc. Nhưng giờ đây, khắp các đô thị trên toàn thế giới ta chỉ thấy những khối hộp giống nhau như những sản phẩm công nghiệp. Nếu như có một xu hướng kiến trúc mới nào đó ra đời và được tâng bốc thì ngay lập tức nó lan tỏa ra toàn thế giới bởi những hãng kiến trúc toàn cầu và sự bắt chước của các kiến trúc sư có nền lý luận phê bình yếu kém. Nhớ lại năm 1932 khi kiến trúc sư nổi tiếng đương thời của Pháp là Le Corbusier trình bày đồ án Cung Xô Viết ở Moskva với phong cách hiện đại, Stalin trả lời rằng: “Tôi không phải là một kiến trúc sư, tôi không biết nhiều về kiến trúc, nhưng tôi biết chắc rằng người dân Xô-viết không đánh giá cao nó”. Và quan điểm của Stalin không phải là không có lý khi ta nhìn lại kiến trúc và đô thị hiện đại khắp các nước tư bản phương Tây là “na ná” nhau, rất khó phân biệt tính dân tộc, còn nghệ thuật của Liên Xô, nhất là giai đoạn Stalin cầm quyền, lại có đặc trưng riêng khó nhầm lẫn. Có thể kiến trúc Liên Xô cục mịch và không bay bổng như kiến trúc của các nước tư bản, nhưng rõ ràng nó chứa đựng mã gien của dân tộc mình. Sự kiên định về bản sắc dân tộc và không a dua theo xu thế của Stalin là yếu tố quyết định tạo nên vẻ đẹp đặc biệt của kiến trúc Liên Xô dưới thời ông lãnh đạo. Phong cách kiến trúc thời Stalin, đặc biệt ở những tòa nhà cao tầng như Khách sạn Ukraina, Đại học Tổng hợp Moskva, Trụ sở Bộ ngoại giao,... cho thấy phảng phất hình ảnh của những tháp canh, pháo đài Nga cổ, những hình ảnh gợi lên khát vọng vươn cao dựa trên những nền tảng bền chặt vững chắc, như chính tính cách của người Nga, mà người Việt Nam ta hay nói vui rằng “nồi đồng cối đá”.

Ở một trường hợp ngược lại, năm 1952 - 1959 Ấn Độ đã trải thảm đỏ mời Le Corbusier đến quy hoạch thành phố mới và thiết kế các tòa nhà hành chính quan trọng của bang Chandigard. Thành phố này đã đi vào sách giáo khoa kiến trúc và đô thị thế giới như là biểu tượng chiến thắng chói lọi của chủ nghĩa Hiện đại. Nhưng sau hơn nửa thế kỷ, giờ đây Chandigard là biểu tượng cho sự thất bại của chủ nghĩa Hiện đại nói chung và của Le Corbusier nói riêng. Chandigarh hiện tại là một thành phố không có sức sống và không trở thành nơi chốn theo đúng nghĩa mà một đô thị phải có. Công trình Dinh thống đốc đã bị phá hủy vì xuống cấp trầm trọng. Còn Tòa nhà Hội đồng tuy chưa bị phá, bởi đã được công nhận là Di sản thế giới, nhưng gần như trở thành nơi tập kết phế liệu. Việc các công trình nhếch nhác ở Chandigard trở thành di sản thế giới là điều mà chúng ta nên trân trọng và thận trọng, bởi lịch sử dù huy hoàng hay đau buồn thì nó vẫn là lịch sử, chúng ta không thể chối bỏ nó, có ngày xưa thì mới có hôm nay. Hơn nữa, việc đề cao và gìn giữ các công trình kiến trúc thất bại cũng là việc cần thiết để răn dạy các thế hệ kiến trúc sư sau này. Trung tâm hành chính Chandigard trở thành một nơi chốn thất bại là có nhiều lý do nhưng trong đó không thể bỏ qua các nguyên nhân liên quan đến kiến trúc: thứ nhất, bê tông thô không phải là vật liệu bền vững cho thẩm mỹ và không phải bất cứ lúc nào chỗ nào cũng dùng được; thứ hai, hình thái kiến trúc các công trình ở đó chưa thật phù hợp với truyền thống và điều kiện Ấn Độ; thứ ba, sự thiếu vắng mã gien, văn hóa, tinh thần Ấn Độ trong kiến trúc nơi đây.

*

Ngày nay, tính độc đáo tập thể trong kiến trúc nói riêng và trong nghệ thuật nói chung vẫn bị mờ nhạt dù cho chủ nghĩa Hậu hiện đại đã khích lệ lên ít nhiều. Quá trình toàn cầu hóa nhanh chóng đã làm cho các cộng đồng yếu thế ngày càng yếu thế hơn, các nhóm người có ưu thế về tài chính, dữ liệu, truyền thông ngày càng gia tăng sức ảnh hưởng của mình. Không ít các nghệ sĩ Đương đại ở các nước (phát triển và đang phát triển) chỉ chờ đợi các dự án bảo trợ của giới đầu tư ngồi ở New York, London..., nếu chưa có bảo trợ thì không thể làm gì cả. Nghệ thuật ngày nay phụ thuộc rất nhiều vào thị trường, mà thị trường không phải do nghệ sĩ quyết định mà do giới tinh hoa ở các trung tâm tài chính định hướng. Tất nhiên trong giới văn nghệ vẫn luôn có những người giữ vững đức hạnh thẩm mỹ của mình, nhưng họ phải rất nỗ lực thì mới có thể chống đỡ và chuyển hóa được sức mạnh của toàn cầu hóa. Trước sự tấn công tư tưởng của các nhóm tinh hoa thế giới ẩn nấp trong danh xưng “toàn cầu hóa”, những nền nghệ thuật yếm thế (như Việt Nam chẳng hạn) rất cần có chiến lược và chiến thuật cụ thể để bảo vệ và phát huy tính độc đáo tập thể của cộng đồng mình.

Bên cạnh thách thức của toàn cầu hóa, tính độc đáo tập thể, như lời Baudelaire, còn bị bào mòn bởi chủ nghĩa cá nhân; các nước Nga và một số nước châu Á như Iran, Ấn Độ, Trung Quốc,... đi theo xu hướng kết hợp chủ nghĩa dân tộc với các tư tưởng chính trị khác, như là một phương cách chống lại chủ nghĩa tư bản cá nhân và đế quốc của phương Tây. Chủ nghĩa tư bản dân tộc đã giúp các nước châu Á không bị sụp đổ sau những đợt tấn công vào hệ thống tài chính từ phố Wall năm 1997, cũng như giúp Nga đứng vững trước những đòn trừng phạt từ phương Tây năm 2015.

Ngày nay, nghệ thuật thế giới có thể chia thành hai xu hướng chính: thứ nhất, toàn cầu hóa và tự do cá nhân được giới tinh hoa phương Tây bảo trợ; thứ hai, bản sắc dân tộc, chủ yếu ở Nga, một số nước Ả rập và Đông Á, được nhà nước và các giới tư bản có tinh thần dân tộc bảo trợ. Ví dụ ở Nga, như một số hồ sơ tiết lộ, thông qua những tập đoàn mà nhà nước có cổ phần lớn hoặc các tài phiệt thân hữu với tổng thống, một số tiền đáng kể dùng để mua tranh từ nước ngoài, sắm các nhạc cụ đắt tiền, đầu tư các bộ phim chuyển thể từ các kiệt tác văn học Nga, tạo điều kiện cho những nghệ sĩ có xu hướng dân tộc được phát triển. Ở Việt Nam, thực tế cho thấy, ngay từ khi giành độc lập, giới văn nghệ sĩ mặc dù vẫn đi theo xu hướng chung của khối là hiện thực xã hội chủ nghĩa, nhưng vẫn có không ít những nghệ sĩ sớm nhận ra “mỏ vàng” truyền thống dân tộc, mà người khai thác thành công nhất là Nguyễn Tư Nghiêm. Còn nói về bảo trợ nghệ thuật, thời bao cấp các nghệ sĩ sống chủ yếu nhờ vào tiền lương hoặc ít nhiều trợ cấp từ nhà nước. Nhưng sau khi Đổi mới, các nghệ sĩ phải sống nhờ vào thị trường. Mà thị trường thì lại liên quan đến truyền thông và thị trường quốc tế, nơi giới tinh hoa tư bản đế quốc kiểm soát. Đừng vội vui mừng khi Việt Nam có những họa sĩ đương đại có giá tranh cao ngất ngưởng. Đó có thể là những vụ đầu cơ khiến cho nền nghệ thuật của chúng ta trở nên suy yếu. Hiện nay ở Việt Nam, nhà nước cũng như giới tư bản mới nổi đều chưa thấy được tầm quan trọng trong việc bảo trợ cho nghệ thuật theo hướng phát huy mã gien dân tộc mình. Trong khi, giới chóp bu tài phiệt đế quốc dùng nghệ thuật như một phương cách để tô vẽ bản thân và mua chuộc giới trí thức các nước bằng những khái niệm mỹ miều như “tự do”, “phong cách mới”, “đương đại”... và giới tinh hoa nước ta vẫn chưa ý thức được vai trò của nghệ thuật đối với mô hình chính trị kinh tế mà họ đang được hưởng lợi. Hồ sơ giải mật của CIA mới đây đã tiết lộ về những điệp vụ bảo trợ, nâng giá, quảng bá cho các họa sĩ biểu hiện trừu tượng Mỹ như Pollock, Rothko trở thành những sản phẩm ưu việt của Mỹ so với các tác phẩm hiện thực xã hội chủ nghĩa “tù túng” ở Liên Xô. Với tiền sự như vậy, ta có cơ sở để tin rằng giới tài phiệt tinh hoa quốc tế đang muốn kiểm soát và định hướng tư tưởng, nghệ thuật của các dân tộc bằng những quỹ đầu tư, giáo dục, đào tạo, văn hóa của họ. Đó có thể chỉ là một cuộc tranh giành để phân chia vùng ảnh hưởng, nhưng cũng có thể là một cuộc chiến sát ván. Các dân tộc khác và Việt Nam nên chuẩn bị cho những tình huống xấu có thể sẽ xảy ra. Trách nhiệm đó không chỉ là của các nghệ sĩ mà còn là của các nhà quản lý và các doanh nghiệp có tinh thần dân tộc.

*

Đối với người nghệ sĩ, việc lựa chọn giữa sự bứt phá sáng tạo ra những đặc tính cá nhân nổi trội của mình với lưu giữ và phát huy những giá trị của truyền thống cộng đồng, giữa phát triển phong cách cá nhân với tạo dựng bản sắc tập thể, cái nào quan trọng hơn? Câu trả lời tùy thuộc vào mỗi người, nhưng đối với những nghệ sĩ ở những nền nghệ thuật chưa có nhiều thành tựu đỉnh cao, như Việt Nam chẳng hạn, thì bản sắc tập thể là một lựa chọn đáng để cân nhắc. Việc cùng nhau tạo ra một sắc thái, phong cách, hay mã gien nghệ thuật của dân tộc và cộng đồng mình có ý nghĩa rất quan trọng. Một con sư tử được coi là chúa của khu rừng chỉ khi trước hết giống loài của nó thống trị khu rừng. Chúng ta đã từng có một Nguyễn An, kiến trúc sư tham gia xây dựng Tử Cấm Thành, hay Đặng Thái Sơn chơi piano đẳng cấp hàng đầu thế giới, nhưng nếu nền kiến trúc và âm nhạc Việt Nam vẫn còn mờ nhạt khi so với các nền kiến trúc và âm nhạc khác, thì Nguyễn An, Đặng Thái Sơn không thể được thế giới ghi nhận bằng Kenzo Tange hay Sviatoslav Richter. Người ta đánh giá một con người không chỉ ở bản thân con người ấy mà còn cả cái cộng đồng xung quanh và truyền thống con người ấy được thừa kế.

V.H

Nguồn: Tạp chí Sông Hương, số 359/01-2019; phiên bản trực tuyến ngày 12.03.2019.

Lịch sử Việt Nam nếu nhìn từ thân phận đàn bà thì đó là những tiếng nói vô thanh, tức là không có (hoặc rất ít) giọng nói cất lên từ phía phụ nữ, mà chỉ là những tiếng lồng đa thanh của những kẻ đàn ông cho những khuôn mặt đàn bà đã phôi pha theo dòng chảy thời gian. Hình tượng Thái hậu Dương Vân Nga trong lịch sử là một trong những điển hình cho điều đó. Trong khi Đinh Tiên Hoàng hiện lên như là một biểu tượng đa năng, như là câu chuyện của những đại tự sự với những xu hướng chính trị cùng chiều; thì Dương hậu được kiến tạo như là một hình ảnh phụ bị cuốn theo và phụ họa cho những giọng nói của đàn ông. Trong khi, các sử gia Nho giáo chỉ coi Dương hậu như là một bài học cho sự vi phạm đạo vợ chồng, phê phán để làm gương cho các bậc hoàng đế và vương hậu đời sau; thì các nghiên cứu trong thế kỷ 20 lại lấy bà như là một biểu tượng cho người phụ nữ Việt Nam biết hy sinh hạnh phúc cá nhân để giữ gìn sự thống nhất và bảo vệ nền độc lập dân tộc.

Nghệ sĩ Bạch Tuyết trong vai diễn Thái hậu Dương Vân Nga trong vở kịch cùng tên.

Sử liệu về Dương Vân Nga

Dương hậu hay Dương Vân Nga, được biết đến nhiều vì liên quan một lúc đến cả ba họ Ngô- Đinh- Lê. Cho đến nay, người ta vẫn không hết tranh luận bà là một người hai hay người. Nhưng dù là một hay hai người thì đây vẫn gương mặt phụ nữ kỳ lạ nhất của thế kỷ X, và cũng là một/ hai người phụ nữ đáng nhớ nhất trong lịch sử Việt Nam trung đại. Nếu bà là một người, thì bà vừa là cháu của một ông Tiết độ sứ (Dương Đình Nghệ) và một ông vua (Bình Vương), là vợ của 3 vị vua (Ngô Xương Văn, Đinh Bộ Lĩnh, Lê Hoàn), là mẹ của 2 ông vua nữa (An Vương Ngô Nhật Khánh, và Vệ Vương Đinh Toàn), cuối cùng bà còn là mẹ vợ của hoàng đế Lý Công Uẩn (như truyền thuyết). Nếu quả như thế thật thì sử liệu nào cho phép suy luận và vẽ ra một nhân vật tầm cỡ - thú vị đến như vậy?

Sử liệu 1: ghi chép sự kiện tháng 10 âm năm 979, sau khi Đinh Bộ Lĩnh và Đinh Liễn bị ám sát. “Khi ấy Định quốc công Nguyễn Bặc, Ngoại giáp Đinh Điền, cùng Thập đạo Tướng quân Lê Hoàn rước Vệ Vương Toàn lên ngôi Hoàng đế, tôn gọi vua là Tiên Hoàng Đế, tôn mẹ đẻ [vua mới] là Dương thị làm Hoàng thái hậu. Rước linh cữu Tiên Hoàng Đế về táng ở sơn lăng Trường Yên”1.

Sử liệu 2: chép ở mục Phế Đế: “Vua nối ngôi khi mới 6 tuổi. Lê Hoàn nhiếp chính, làm công việc như Chu Công, tự xưng là Phó Vương. Bọn Định quốc công Nguyễn Bặc, ngoại giáp Đinh Điền, Phạm Hạp ngờ Hoàn sẽ làm điều bất lợi cho vua nhỏ, bèn cùng nhau dấy binh, chia hai đường thủy bộ, muốn tiến về kinh đô giết Hoàn, nhưng không đánh nổi, bị giết. Trước đó khi Điền và Bặc cất quân, Thái hậu nghe tin, lo sợ bảo Hoàn rằng: “Bọn Bặc dấy quân khởi loạn làm kinh động nước nhà ta. Vua còn nhỏ yếu chưa kham nổi nhiều nạn, các ông nên liệu tính đi chớ để tai họa về sau”. Hoàn nói: “Thần ở chức Phó Vương nhiếp chính, dù sống chết biến họa thế nào, đều phải đảm đương trách nhiệm”.

Sử liệu 3: Chép sự kiện cuối năm 979 về Ngô Nhật Khánh: “Phò mã Ngô Nhật Khánh dẫn thuyền quân Chiêm Thành hơn nghìn chiếc vào cướp, muốn đánh thành Hoa Lư, theo hai cửa biển Đại Ác và Tiểu Khang, qua một đêm, gặp gió bão nổi lên, thuyền đều lật đắm, Nhật Khánh cùng bọn người Chiêm đều chết đuối, chỉ có thuyền của vua Chiêm thoát trở về nước. Nhật Khánh là con cháu của Ngô Tiên chúa Quyền, trước xưng là An Vương, cùng 12 sứ quân mỗi người chiếm giữ một vùng. Tiên Hoàng dẹp yên, lấy mẹ Khánh làm hoàng hậu, lấy em gái Khánh làm vợ Nam Việt Vương Liễn, còn lo sinh biến, lại đem công chúa gả cho Khánh, ý muốn dập hết lòng oán vọng của hắn. Nhật Khánh bề ngoài cười nói như không, nhưng trong lòng vẫn bất bình, bèn đem cả vợ chạy sang Chiêm Thành, đến cửa biển Nam Giới rút đao ngắn xẻo má vợ kể tội rằng: “Cha mày lừa dối ức hiếp mẹ con ta, lẽ nào ta vì mày mà quên tội ác của cha mày hay sao? Cho mày trở về, ta đi đằng khác tìm kẻ có thể cứu ta”. Nói xong bèn đi. Đến đây nghe tin Tiên Hoàng băng, Khánh dẫn người Chiêm vào cướp.”2

Sử liệu 4: tháng 7 âm năm 980, nhà Tống nghe nói nhà Đinh có biến, bèn sai Hầu Nhân Bảo sang đánh Đại Cồ Việt. “Bấy giờ, Lạng Châu nghe tin quân Tống sắp kéo sang, liền làm tờ tâu báo về. Thái hậu sai Lê Hoàn chọn dũng sĩ đi đánh giặc, lấy người ở Nam Sách Giang là Phạm Cư Lạng làm Đại tướng quân. Khi [triều đình] đang bàn kế hoạch xuất quân, Cự Lạng cùng các tướng quân khác đều mặc áo trận đi thẳng vào Nội phủ, nói với mọi người rằng: “Thưởng người có công, giết kẻ trái lệnh là phép sáng để thi hành việc quân. Nay chúa thượng còn trẻ thơ, chúng ta dẫu hết sức liều chết để chặn giặc ngoài, may có chút công lao, thì có ai biết cho ? Chi bằng trước hãy tôn lập ông Thập đạo làm Thiên tử, sau đó sẽ xuất quân thì hơn”. Quân sĩ nghe vậy đều hô “vạn tuế!”. Thái hậu thấy mọi người vui lòng quy phục bèn sai lấy áo long cổn khoác lên người Lê Hoàn, mời lên ngôi Hoàng đế. Từ đó Hoàn lên ngôi Hoàng đế, đổi niên hiệu là Thiên Phúc năm đầu [980], giáng phong vua làm Vệ Vương.”3

Sử liệu 5: Sau chiến thắng Nam Hán, năm 980, Lê Hoàn được bề tôi tôn xưng là Minh Càn Ứng Vận Thần Vũ Thăng Bình Chí nhân quảng Hiếu Hoàng Đế. Năm 981, “Lập Hoàng thái hậu nhà Đinh là Dương thị làm Đại Thắng Minh Hoàng Hậu. Hậu là vợ của Tiên Hoàng, mẹ đẻ của Vệ Vương Toàn. Khi vua lấy được nước, đem vào cung, đến đây lập làm Hoàng hậu, cùng với Phụng Càn Chí Lý Hoàng Hậu, Thuận Thánh Minh Đạo Hoàng Hậu, Trịnh Quấc Hoàng Hậu, Phạm Hoàng Hậu là 5 hoàng hậu (về sau, tục dân lập đền thờ, tô tượng hai vua Tiên Hoàng và Đại Hành và tượng Dương hậu cùng ngồi, hồi quốc sơ [đầu thời Lê] vẫn còn như thế. Sau An Phủ Sứ Lê Thúc Hiển mới bỏ)”.4

Các sử liệu trên trình bày rõ một hiện trường phong phú về bà trong bối cảnh chính trị cung đình thế kỷ X. Chúng ta thấy, lần đầu tiên trong lịch sử thế kỷ X, một người phụ nữ đã lên tiếng và được ghi vào chính sử, hoặc ít ra lần đầu tiên các sử quan để cho phái yếu được phát ngôn.

Dương Thái Hậu bảo Hoàn mà cũng là bảo cả những người theo phe mình: vua còn nhỏ dại, các ông cứ liệu tính chớ để di họa. Hoàn tự đáp với tư cách Phó vương, đương nhiên đó là trách nhiệm của mình. Một kịch bản mà có lẽ cả hai người đã tính toán rất kĩ trước khi ra chầu trước bách quan. Rồi trước nguy cơ chiến tranh với nhà Tống, trong thế “trứng đặt đầu đẳng”, lần thứ hai, người đàn bà quyền lực lên tiếng. Toàn thư ghi, Thái Hậu sai Lê Hoàn chọn dũng sĩ đánh giặc, chọn được Phạm Cự Lạng ở Nam Sách Giang5 làm Đại tướng quân. Cự Lạng về Hoa Lư chuẩn bị kế hoạch chống giặc. Nhưng trước tiên là phải ổn định triều chính. Thái Hậu và Lê Hoàn chọn Phạm Cự Lạng làm Đại Tướng Quân. Đại Tướng họ Phạm liền tấu thẳng giữa triều đình về việc tôn Hoàn làm Hoàng Đế. Ba lý do được đưa ra: Hoàng Đế thì trẻ mỏ; giặc Tống đã đến gần; xuất quận ra trận, nếu thắng thì ai biết cho mà ghi công. Hai ý cuối cùng đã đánh trúng tâm lý của tất cả những người đang ăn lộc triều đình. Điểm tinh tế ở chỗ, sử mô tả Đại Tướng Quân Phạm Cự Lạng vào triều lại “mặc nguyên giáp trụ đi thẳng vào Nội phủ” để bàn kế hoạch tôn Hoàn làm Thiên tử trước khi đánh giặc. Lạng nói xong thì quân sĩ đều hô vạn tuế. Vậy thì hiển nhiên, việc triều đình Hoa Lư đồng ý Lê Hoàn lên ngôi còn vì phải chịu dưới sức ép của lực lượng quân sự. Vở kịch diễn ra đúng như dự toán của đạo diễn Dương Thái Hậu, lúc này bà mới sai người mang áo long cổn đến khoác lên mình Lê Hoàn, mời ông lên ngôi Hoàng đế, đổi niên hiệu là Thiên Phúc, và giáng ông con ruột 6 tuổi xuống làm Vệ Vương.

Dương Hậu – từ tấm gương “tày liếp” của đạo đức Nho giáo

Trong suốt chiều dài lịch sử sau này, chúng ta hãy cùng xem Ngô Hậu - Dương Hậu đã được hiện lên như thế nào dưới ngòi bút của các sử thần Nho gia.

Về Dương Hậu thời Đinh- Lê, Ngô Sĩ Liên đã phê bình từ góc độ đạo đức rằng: “Đạo vợ chồng là đứng đầu nhân luân, dây mối của vương hóa. Hạ kinh của Kinh Dịch nêu quẻ Hàm và quẻ Hằng lên đầu, là để tỏ cái ý lấy đàn bà tất phải chính đáng. Đại Hành thông dâm với vợ vua, đến chỗ nghiễm nhiên lập làm hoàng hậu, mất cả lòng biết hổ thẹn. Đem cái thói ấy truyền cho đời sau, con mình bắt chước mà dâm dật đến nỗi mất nước, há chẳng phải là mở đầu mối họa đó sau?”6 Ngô Thì Sĩ bàn thêm: “Đại Thắng Minh là tôn hiệu của Đinh Tiên Hoàng. Đại Hành dùng tôn hiệu của vua đã mất, làm tên hiệu cho Hoàng hậu của mình, không còn kiêng kị gì nữa. Thật là quá quắt”7. Ngô Sĩ Liên đã phê bình Dương Hậu và Lê Hoàn từ một bối cảnh thời đại mà Nho giáo đậm đặc hơn rất nhiều so với 500 năm trước đó. Ông phê phán Thập đạo Tướng quân lợi dụng chức vụ (ra vào cung cấm) thông dâm với vợ vua cũ và là mẹ vua mới (lại trong lúc tang gia bối rối, mẹ góa con côi), là không biết đến liêm sỉ, rồi “dâm dật đến nỗi mất nước”, đó là truyền lại cho con cháu cái thói dâm dật ấy. Mặc dầu, đây là một lối sử bình của một ông Nho thần dành cho một ông vua Nho giáo, nhưng ta vẫn thấy, thân phận người phụ nữ họ Dương!

Những phê phán ấy, từ chính sử, đi vào trong dân gian nhiều đời, với nhiều mức độ khác nhau. Nó trở thành một diễn ngôn sống động mà các sử thần đời sau, núp bóng quyền uy của ông vua đương thời, để mắng mỏ hoàng đế vương hậu triều trước như là các “tấm gương tày liếp” cho việc lỗi đạo vợ chồng, loạn mối nhân luân, đầu têu cho con cái và bách tính làm chuyện phản loạn. Toàn thư ghi việc thờ cúng ba vị Đinh Hoàng Đế - Dương Hậu – Lê Hoàng Đế đã tồn tại từ thời Lê sơ8. Sử quan cho rằng, đó là do tục lệ dân gian tự thờ cúng nên mới có sự “ngồi chung” bất chính như thế! Việc An phủ sứ Lê Thúc Hiển9 bãi bỏ việc thờ cúng theo kiểu “dâm từ” cho thấy quyền lực “vương hóa” của triều đình.

Ở một chiều hướng ngược lại, đầu thế kỷ 17, triều đình Lê - Trịnh (chính xác là Trịnh Kiểm) đã sai Quận công Bùi Thời Tung và bộ Công dốc tiền làm lại miếu thờ và tô tượng ba vị, nhưng tác làm hai đền thờ khác nhau. Bia Tạo tác Thánh tượng tiền triều Lê Đại Hành Hoàng đế bi ký tịnh minh (1611) ghi việc tạo 3 tượng thờ ở đền vua Lê gồm có: Lê triều Đại Hành Hoàng đế, Bảo Quang Hoàng thái hậu và Ngọa triều Hoàng đế10. Bảo Quang Hoàng Thái Hậu có lẽ chính là thụy hiệu/ miếu điều tra văn hóa từ những năm 1980, mỗi khi đến ngày kị Đinh Tiên Hoàng dân làng có làm nghi lễ rước tượng, tượng Dương Hậu được rước từ đền thờ vua Lê sang đền thờ vua Đinh rồi cúng xong lại trả “Bà” về. Nhưng có chi tiết quan trọng nhất của nghi lễ là lật đít tượng lên đánh mười roi trước khi cho về với ông chồng cũ11.

Nhân dân trước nay (trong cuối thế kỷ XX) vẫn coi tượng này là “Dương Vân Nga”. Tượng này có đặc điểm là tô mặt đỏ (một thủ pháp mới lạ so với các hệ thống tượng vương hậu thời này), mặt xoay về hướng đền thờ Đinh Tiên Hoàng, hàm ý biểu thị sự hổ thẹn vì đã thất tiết với chồng cũ12.  Rõ ràng, triều đình Lê Trịnh, trong quá trình xây dựng các thần điện cho các vua triều trước (như tiền lệ cho tính chính thống của triều đại mình), đã tái sử dụng “lưỡng triều Hoàng hậu” Dương thị để tiếp dục giáo dục xã hội về đạo đức của người phụ nữ. Cùng một biểu tượng, nhưng mỗi thời có cách xử lý khác nhau. Đầu thế kỷ XV, ba vị được thờ theo kiểu “táo công” dân gian, để người đời sau giễu nhại, một bà hai ông ngồi chung một bệ: miếu đông thẹn ngắm duyên bà già (Đông miếu tu khan lão phụ duyên”13. Sau năm 1436, Lê Thúc Hiển coi Dương Hậu không đủ tư cách ngồi chung với hai ông Hoàng đế vì chuyện mất đức làm vợ, và gạt bà ra khỏi thần điện của nước Đại Việt. Đến đầu thế kỷ XVII, triều đình lại đưa bà vào thờ nhưng có “siêu chỉnh” về cách thức tô tượng và hướng thờ. Việc nêu gương thất tiết không còn chỉ nằm trong chính sử mà lại được đưa vào trong tự điển quốc gia.

Sách Đại Nam quốc sử diễn ca ghi:

Nối sau Thiếu Đế thơ ngây,
Lê Hoàn tiếp chính từ rày dọc ngang.
Tiếm xưng là Phó quốc vương,
Ra vào cùng ả họ Dương chung tình.14

Cuối thế kỷ 19, các huyền thoại đã phủ khắp dân gian, rồi lại tiếp tục đi ngược vào chính sử và quốc chí. Đại Nam nhất thống chí khi ghi về trấn cũ Vân Sàng thì có giải thích từ nguyên rằng: “tục truyền là cái giường (sàng) mây nước (vân) giao nhau vì Dương Hậu (bà phi của Đinh Tiên Hoàng) đặt giường trên sông để đón Lê Hoàn. Khi vua đến có mây ngũ sắc xuất hiện nên gọi là vân sàng”15.

... bị dân gian biếm họa

Trong khi các bộ sử quan phương và điển lễ triều đình nhấn mạnh về sự bất chính của Dương Hậu từ góc độ chính trị, thì dân gian lại xoáy thêm vào mặt tính dục của bà hoàng này. Sách Hoàn Vương ca tích sưu tầm ở đất Hà Nam mô tả vẻ đẹp của Dương Hậu như sau:  

“Môi son rừng rực, mặt hoa rờn rờn
Mắt kia sao mọc cờn cờn
Cổ kia đã trắng lại tròn hân hân”…
Ðồi đông điểm ngọc, đồi tây mây vàng
Suối trong tựa ánh nguyệt tràn
Mây ngồi xổm, cá lượn đàn lên mây
Chim kề mỏ, bướm xỏ mày
Bao nhiêu suối chảy thành cây đàn cầm.16

Các ngữ liệu văn học vừa nêu trên trình bày một hiện trường hiển minh về quyền lực kiến tạo tri thức lịch sử của triều đình Nho giáo. Các tri thức lịch sử, và tính chất của các sự kiện đã hiện rõ chính – ngụy, thông qua các lời bao biếm của các sử quan, từ đó hệ tư tưởng Nho giáo lan tỏa đến các tầng lớp khác nhau. Những người biên soạn các tác phẩm văn học có chủ đề lịch sử (từ các nhà Nho vô danh, khuyết danh, cho đến các ông đồ làng xã, các vị quan lại lịch triều, các vị thân vương, đại thần), trên một hệ tư tưởng thống nhất về đạo đức, trinh tiết của phụ nữ, đã tiếp tục lan tỏa quan điểm của mình đến nhiều tầng lớp xã hội thông qua các tác phẩm văn học Nôm diễn ca lịch sử, các tác phẩm này là để cho phụ nữ (phần lớn là mù chữ) học thuộc lòng. Dung mạo của Dương Thái Hậu được mô tả với hình ảnh đầy chất đa tình. Tức là lý giải mối quan hệ bất chính của Dương Hậu có thể xuất phát từ góc độ sinh lý. Các loại động vật cũng được huy động để mô tả hành động: chim thì kề mỏ, bướm thì xỏ mày, mây thì ngồi xổm, cá thì lượn thành đàn trên mây. Rõ ràng ở đây, một tác giả dân gian (vô danh) đã không hề có một ý niệm về sự tôn kính đối với một vị Hoàng hậu- Hoàng Thái Hậu trong quá khứ đã xa. Ông (có lẽ vẫn là đàn ông) chỉ nhìn thấy hình tượng một người đàn bà quyền lực với câu chuyện tình sống động qua lời bình của sử sách.

Cho đến một Dương Thái Hậu – có huân lao với quốc dân

Sang đến đầu thế kỷ XX, khi hệ hình tư tưởng thay đổi, biểu tượng Dương Thái Hậu đã bắt đầu có những chuyển biến quan trọng, nhưng không ít trường hợp vẫn bảo lưu nội hàm Nho giáo xưa cũ. Những tranh luận, đối thoại trực tiếp giữa các tác giả cho thấy sự chuyển đổi ít nhiều về tư tưởng sử ngay trong tầng lớp trí thức nửa phong kiến nửa thực dân. Đến nửa sau thế kỷ XX, cùng với phong trào cách mạng giải phóng dân tộc, và hệ tư tưởng mới, Dương Thái Hậu đã được cởi bỏ diễn ngôn đạo đức Nho giáo và khoác lên mình màu áo vàng son mới với các thuật ngữ mới về “quốc gia”, “dân tộc” và “chủ nghĩa yêu nước”.

Năm 1942, Tạp chí Tri Tân đã ra riêng một số chuyên đề về Đinh Tiên Hoàng, trong đó có bài của Song Cối với nhan đề “Nhân nói đến gia đình vua Đinh, tôi bào chữa cho Dương Thái hậu”, ông mở đầu như sau: “nói đến Dương thị, một vị Hoàng hậu trước đã đẹp duyên với Đinh Tiên Hoàng Đế, sau lại nối dây cầm sắt với vua Lê Đại Hành, nhiều người tin trí rằng bà là một gái phụ tình, một nàng dâm phụ; rồi vì thành kiến đã in sâu hàng nghìn năm nay, người ta vội cho ngay là một vết nhơ trên lịch sử. Cái án ấy quả có đúng không, công bằng không, ta nay cần phải lập một “tòa án công luận”, xét lại hồ sơ mà phúc xử mới được...”17. Tác giả đã giũ bỏ hoàn toàn quan niệm về Trung – Trinh, về tiết hạnh, về đạo phu phụ (nhân luân) của Nho giáo. Đàn bà (dù là Hoàng hậu) thì không nhất thiết phải thủ tiết với một đời chồng, nhất là khi chồng đã chết. Ông đã tiếp thu các tư tưởng duy vật của phương Tây để lý giải chuyện nam – nữ cũng chỉ là vấn đề sinh lý tự nhiên18, là nhu cầu tối thiểu như cơm ăn nước uống mà “thánh nhân” Nho giáo ngày xưa ai cũng có. Ông cho rằng nhu cầu tình dục (của đàn bà) cũng là “một quyền tự tồn của cá nhân”. Như thế, tác giả đã sử dụng “nhân quyền” để lên tiếng bảo vệ cho Dương Thái Hậu, với tư cách một người phụ nữ cũng có quyền tồn tại như những người đàn ông (ít nhất về thiên tính). Chẳng những thế, khi so sánh với “tình trạng hôn nhân của Đinh Tiên Hoàng”, ông cho rằng, đàn ông được đa thê, thế thì làm sao mà phụ nữ không được quyền tái giá. Ông đòi bình quyền cho nữ giới, và yêu cầu xã hội phải cải chính danh dự cho Dương Hậu.

Một biểu tượng của khối đại đoàn kết dân tộc

Các bộ sử được viết trong nửa sau thế kỷ XX, thường chỉ nhấn mạnh đến vai trò của Lê Hoàn, và bỏ qua chi tiết Dương Thái Hậu khoác long bào cho Lê Hoàn, cũng như chuyện tình cảm cá nhân giữa hai người19. Cuốn Lịch sử Việt Nam mô tả “vận mệnh của cả dân tộc đang bị nạn ngoại xâm đe dọa nghiêm trọng. Chính quyền độc lập non trẻ đang đứng trước một thử thách lớn. Trong lúc đó, vua Đinh còn ít tuổi chưa đủ khả năng và uy tín để tổ chức và lãnh đạo cuộc kháng chiến. Vì sự nghiệp bảo vệ độc lập dân tộc, quân sĩ và một số quan lại liền suy tôn Lê Hoàn lên làm vua…”20
Sự biến mất của Dương Thái Hậu cũng là một chỉ số cho thấy, các sử gia chỉ quan tâm đến các đại tự sự, các biến cố lớn trên chính trường, và không quan tâm đến các chuyện cá nhân đan xen với chính trị, nhất là chuyện liên quan đến phụ nữ và tình cảm.

Cho đến năm 1971, Văn Tân là người đầu tiên trong giai đoạn mới, đã lên tiếng về Dương Thái hậu trong bài “Nhân dịp kỷ niệm 900 năm chiến thắng Chi Lăng lần thứ nhất (981), Thử tìm hiểu cống hiến của Lê Hoàn đối với lịch sử dân tộc Việt Nam thế kỷ X”. Ông đã mô tả lại việc sử dụng lực lượng quân sự của Lê Hoàn và Phạm Cự Lạng để thực hiện cuộc chuyển ngôi từ Đinh sang Lê. Trong khi “triều đình còn đang lúng túng chưa biết xử trí ra sao, thì bà Dương Vân Nga tức Dương Thái Hậu, mẹ Đinh Toàn, lấy áo hoàng bào khoác vào Lê Hoàn và mời ông lên ngôi vua. Hành động mạnh dạn và sáng suốt của bà Dương Vân Nga mở một lối thoát cho triều đình, tạo cơ sở pháp lý cho Lê Hoàn để ông này có thể lên thay nhà Đinh mà vẫn không mang tiếng là cướp ngôi của vua nhà Đinh”21. Văn Tân đã lược bỏ các chi tiết tình ái đời tư giữa Dương Thái Hậu và Lê Hoàn, cũng như bỏ qua toàn bộ các kiểu phê phán của sử thần phong kiến. Ông cô lập hóa sự kiện để việc chuyển ngôi mang sắc thái trung tính và khách quan. Sự tái mô tả của Văn Tân là một hiện trường hiển minh cho quá trình con người chính trị (phe đàn ông) đã tái sử dụng hình ảnh của phụ nữ cho những gì mà thời đại mong muốn.

Năm 1981, Văn Tân tiếp tục phát biểu về Dương Thái Hậu với những ý vị mới. Ông viết: “tiếng nói của quân đội lúc này là tiếng nói của cả dân tộc trong lúc thế nước gặp gian nguy… Truyền thống yêu nước và đoàn kết của dân tộc Việt Nam nói chung và của phụ nữ Việt Nam nói riêng đã làm cho Dương Thái Hậu nhanh chóng tìm ra một lối đi phù hợp với lợi ích của dân tộc… Việc chủ động chuyển quyền hành của bản thân mình và của con mình cho Lê Hoàn, Dương Thái Hậu tỏ ra là một phụ nữ khôn ngoan, sáng suốt, dám lựa chọn sự hy sinh lớn khi cần phải lựa chọn. Hành động của bà rất đẹp đẽ, nó có tác dụng hàn gắn mọi rạn nứt trong lực lượng dân tộc nảy sinh ra từ cái chết đột ngột của Đinh Tiên Hoàng và con trai trưởng là Đinh Liễn.”22 Cách đánh giá về sự kiện Dương Thái Hậu như trên có một bước ngoặt quan trọng về hệ hình viết sử. Văn Tân đã đưa “dân tộc”- khái niệm quan trọng nhất của bối cảnh chính trị đương thời, vào trong hoạt động nghiên cứu lịch sử. “Dân tộc” là vấn đề trung tâm, “đoàn kết dân tộc” là hoạt động thiết thực của người làm chính trị, các “rạn nứt trong lực lượng dân tộc” là nguy cơ của việc phá vỡ khối đại đoàn kết dân tộc, dẫn đến việc giặc xâm lược, đe dọa đến độc lập dân tộc. Mà Độc lập là lợi ích sống còn của dân tộc. Dương Thái Hậu đã được đặt vào khung lý thuyết mới, hệ tư tưởng mới. Bà được đánh giá là người đã biết hy sinh lợi ích cá nhân để hàn gắn rạn nứt dân tộc, là người đã khôn ngoan tiến hành công tác đoàn kết dân tộc, thể hiện ý chí của toàn thể dân tộc.

Nhiều tác giả ở thời điểm này như Nguyễn Danh Phiệt, Đặng Thai Mai, Nguyễn Huệ Chi cũng có  những tiếng nói tương đồng với Văn Tân trong việc đánh giá vai trò của Dương Thái Hậu. Sau này, có những nhà nghiên cứu văn hóa lịch sử nữ phân tích hình tượng Dương Thái Hậu, nhưng việc phân tích từ quan điểm, giọng nói của phụ nữ vẫn còn khá hiếm hoi. Đến Lee Seon Hee là người phụ nữ đầu tiên phân tích về hình ảnh Dương Thái Hậu góc độ “phê bình nữ quyền” (Feminist Narratology)23, từ quan điểm và giọng nói của phụ nữ. Lee Seon Hee đã sử dụng các khái niệm như “nữ tính”, “quyền tự do yêu đương”, “quyền tự do hôn nhân”,… trong lập luận của mình. Hành động Dương Thái Hậu yêu Lê Hoàn, trao ngôi cho Lê Hoàn, làm Hoàng hậu của Lê Hoàn được nhận định như là chuỗi hành động thuộc về “tính nhân bản”. Theo Lee Seon Hee, Thái hậu đã “chứng minh giá trị lớn lao của người phụ nữ không chỉ ở sự giác ngộ tự thân về quyền lợi về địa vị của mình phải gắn liền với quyền lợi và địa vị của quốc gia dân tộc mà còn ở cả trí thông minh, tầm nhìn chiến lược đồng thời lại cũng rất nữ tính nữa”24. Dương Vân Nga là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên trong lịch sử đã nêu một tấm gương sáng về quyền tự quyết định vận mệnh của bản thân mình – quyền tự do yêu đương, tự do hôn nhân mà không bị lệ thuộc vào giáo lý phong kiến, cũng như thói thường của dư luận”25. Giá trị cuối cùng là bà đã được nhân dân thờ ở vị trí trung tâm, coi bà như một biểu tượng “của một tinh thần xả thần vì cộng đồng,…, của một trái tim phụ nữ tha thiết yêu đương, nhưng cũng vô cùng dũng cảm để tự quyết định tình yêu của mình”. Lee Seon Hee đứng hẳn về phía phụ nữ, muốn phá bỏ sự bất bình đẳng giới đối với Dương Thái Hậu, phản đối cách nhìn của đàn ông (nhất là đàn ông Nho giáo) đã áp đặt lên. Lee Seon Hee đã khước từ giọng nói của phía đàn ông bằng những biện luận về căn tính nữ của chủ thể lịch sử.   

Nhìn chung, hình tượng Dương Hậu là một kết quả của cả quá trình tái tạo tri thức lịch sử bằng cả khoa học và nghệ thuật. Về cơ bản, dù bị mắng nhiếc hay minh oan, hay xuất hiện ảo mờ - khuất lấp, bà (và các bà hoàng hậu khác) vẫn chỉ là các nhân vật phụ được tạo dựng dưới nhãn quan của nhiều lớp đàn ông với hệ tư tưởng hiện dụng của thời đại. Các bà hoàng hậu hiện lên dưới ngòi bút của cánh đàn ông, không phải vì bản thân họ (với tư cách là phụ nữ) mà vì đàn ông vì các lợi ích gia tộc - phe nhóm - lợi ích chính trị xã hội của đàn ông, họ là tệp đính kèm, tệp phụ, minh họa cho hoạt động chính trị của đàn ông, và thể hiện các diễn ngôn chính trị mà đàn ông đã tạo nghĩa lên hình ảnh của họ.

---

Chú thích:

1,2,3,4,6 Ngô Sĩ Liên, 1479, Đại Việt sử ký toàn thư, sđd, 1998.
5 Có lẽ là Lạng là Thứ sử châu Nam Sách Giang (xem thêm phần viết về “Có hay không loạn 12 sứ quân?”
7 Đặng Xuân Bảng, 1905, <越史綱目節要> Việt sử cương mục tiết yếu, Ký hiệu: A.1592/1 – 2: 609 tr., 31 x 20, VNCHN, Hoàng Văn Lâu dịch và chú giải, Nxb Khoa học Xã hội. Hà Nội. 2000. Tr.69.
8 [Ngô Sĩ Liên, 1479, Đại Việt sử ký toàn thư, sđd, 1998, tr.221-2]. Tạ Chí Đại Trường cho là việc thờ cúng này đến Lê sơ đã qua vài trăm năm.
9 Toàn thư ghi Năm 1436, Lê Thúc Hiển được làm “An phủ sứ lộ Trường yên. Hiển người thôn Hồn, thuộc Hồng Châu, có tài về chính sự, được mọi người khâm phục”.
10 Nguyễn Lễ soạn, 1611, Tạo tác Thánh tượng tiền triều Lê Đại Hành Hoàng đế bi ký tịnh minh, Văn bia đền thờ Vua Lê, Ninh Bình.
11 Trần Hậu Yên Thế, 2013, bđd, tr.715. Xem thêm Nhị Hà, 2009, Có nên duy trì tên đường Dương Vân Nga, Tạp chí Hồn Việt, Nguồn: http://www.honvietquochoc.com. vn/bai-viet/3068-co-nen-duy-tri-ten-duong-duong-van-nga.aspx. Ngày đăng: 06 Tháng Mười 2009.
12 Trần Hậu Yên Thế, 2013, Bảo Quang Hoàng Hậu là ai? Tại sao lại có danh hiệu này? Trong “Thông báo Hán Nôm học 2012”, Nxb. Thế giới, Hà Nội, tr.713-718.
13 Song Cối, “Nhân nói đến gia đình vua Đinh, tôi bào chữa cho Dương Thái hậu”, Tạp chí Tri Tân, số 41, thứ 3, 7 Avril 1942, tr. 18.
14 Lê Ngô Cát và Phạm Đình Toái, 1870,  <大南国使演歌> Đại Nam quốc sử diễn ca, Trí Trung Đường in năm Tự Đức 23. VNv. 118, Lã Minh Hằng khảo cứu phiên âm chú thích, Nxb Văn học, Hà Nội, 2008. Tr.92.
15 Quốc sử quán triều Nguyễn, 1910,  Đại Nam nhất thống chí, T2. Hoàng Văn Lậu dịch, Nxb. Lao Động, Hà Nội, 2012. Tr.1044. Nguyễn Tử Mẫn 阮 子忞, 1862, <寧平全省地誌考辨> Ninh Bình toàn tỉnh địa chí khảo biện, A.922, VNCHN, Nguyễn Mạnh Duân dịch, Nguyễn Thụy Ứng hiệu đính, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.126
16 Hoàn vương ca tích, Bùi Văn Cường, Nguyễn Tế Nhị, Nguyễn Văn Điềm sưu tầm, giới thiệu, Lao động, Hà Nội, 2011. Đền thờ ở đình Bách Cốc, xã Thành Lợi, Vụ Bản, Nam Định.
17 Song Cối (Hoàng Thúc Trâm), “Nhân nói đến gia đình vua Đinh, tôi bào chữa cho Dương Thái hậu”, Tạp chí Tri Tân, số 41, thứ 3, 7 Avril 1942, tr. 18.
18 Đầu thế kỷ 20, các sách về tình dục của phương Tây đã được dịch sang tiếng Hán và tiếng Việt.
19 Ví dụ Đào Duy Anh (Lịch sử Việt Nam, sđd,), hay bộ Lịch sử Việt Nam của Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam.
20 Ủy  ban Khoa học Xã hội, 1971, Lịch sử Việt Nam, T.1, Nxb.KHXH. Hà Nội, tr.145.
21 Văn Tân, Nhân dịp kỷ niệm 900 năm chiến thắng Chi Lăng lần thứ nhất (981), Thử tìm hiểu cống hiến của Lê Hoàn đối với lịch sử dân tộc Việt Nam thế kỷ X, NCLS, 1971, số 140, tr.2.
22 Văn Tân, Vai trò của Lê Hoàn hồi thế kỷ X đối với lịch sử dân tộc Việt Nam, NCLS, 1981, số 2 (197), tr.7.
23 Susan Lanser, “Toward a Feminist Narratology”, in Feminisms: An Anthology of Literary Theory and Criticism, Robyn Warhol & Diane Price Herndl, Rutgers University Press, New Brunswick & New Jersey, tr.674-693.
24 Lee Seon Hee, Thái hậu Dương Vân Nga và vai trò của người phụ nữ Việt Nam hồi thế kỷ X , NCLS, 2000, số 5 (312), tr.52.
25 Lee Seon Hee, bđd, 2000, số 5 (312), tr.53.

Nguồn, Tạp chí Tia sáng, ngày 19.10.2018.

TTCT - ...​Khắc khổ, rét mướt thì nói chung tết thời bao cấp là vậy, nhưng bất an, đấy là tâm trạng của chỉ tết 1979...

Minh họa: Sà Và Ná

Trong số anh em chúng tôi con dân khu phố Nguyễn Thái Học nhập ngũ đợt tháng 9-1969 còn thọ được đến sau Ba Mươi tháng Tư chỉ mỗi anh Dần ngõ Thanh Miến, tức Dần “lé”, tiếp tục đời bộ đội. Mãi tới đầu 1978 anh mới phục viên, ra Bắc, về nhà. Mất tay trái, mắt trái. Bị từ mùa mưa 1977, tại An Giang, mảnh DK của Khmer Đỏ.

Gặp lại anh, người bạn từ thuở thiếu thời, mừng vui mà bàng hoàng. Hòa bình đã hơn hai năm, nào ngờ một miền đất nước vẫn chiến trường ác liệt, anh em mình vẫn người hi sinh, người bị thương nặng đến thế này.

Mặc dù, ngay từ hồi 1972, 1973 lính ta đã chẳng còn lạ gì bọn Khmer Đỏ, vậy nhưng từ sau ngày chiến tranh kết thúc thì ngoài những đồn thổi mù mờ, ở Hà Nội chúng tôi hầu như không được biết một tí gì về những cuộc tấn công gây hấn điên cuồng, xâm chiếm và thảm sát mà bọn chúng đã liên tiếp gây ra suốt từ ngày đầu tháng 5-1975 cho đến tận bấy giờ.

Hồi đó, đầu năm 1978, cao đỉnh thời bao cấp, tin tức cũng như thể là bị ngăn sông cấm chợ, các đài báo thông tấn triệt để kín miệng chứ đâu có mở như thời nay, thành thử tôi lần đầu biết về những gì đã và đang thực sự xảy ra trên dọc vùng biên giới Tây Nam là qua những lời kể thẳng tưng của bạn tôi, thượng úy Dần “lé”, nguyên chính trị viên tiểu đoàn.

Thực ra thì Dần đã hết là Dần “lé”, “nhờ” bị đạn bọn Pol Pot khoét đi con mắt trái, là con mắt khiến anh có biệt danh ấy từ thuở học trò. Sức khỏe cũng đã khá lên. Nhưng vì tay trái không còn, không về lại được với nghề thợ tiện, Dần nhận chân bảo vệ tại Bảo tàng Mỹ thuật.

Anh bảo làm ở đấy lương tiền chả mấy nhưng được cái gần nhà, mẹ ới là nghe thấy. Nhà anh trong ngõ Thanh Miến. Nhà chỉ hai mẹ con. Mẹ anh là cô giáo tiểu học, từ lúc về hưu sinh kế là cái máy may, mạng vá và sang sợi quần áo cũ.

Cha anh mất từ hồi trước chiến tranh. Hai cô em gái đều lấy chồng xa. Còn cậu em út, tên là Tý, sinh năm 1960, cách Dần mười tuổi, thì đi nghĩa vụ quân sự khi Dần vừa phục viên về được có vài tháng. Thuộc diện được miễn, nhưng Tý xung phong, bà mẹ không cản được, Dần thì chẳng cản.

Đầu năm 1979, một hôm, buổi chiều, Dần qua nhà tôi rủ tôi cùng đi tiễn cậu em, vừa về phép sau khóa huấn luyện tân binh, bữa nay trả phép, đi tàu lên nhận nhiệm vụ ở đơn vị công an vũ trang mà cậu ta được điều động về, trên Lạng Sơn. Lười và ngại rét, nhưng tôi vẫn cùng Dần ra ga. Buổi chiều muộn, đoàn tàu Bắc, cửa vào ga phố Trần Quý Cáp.

Tháng chạp, trời chiều rét căm căm, sân ga thì thông thống hút gió, nhưng nhóm lính trẻ đang đứng tụ lại trên ke chờ tàu chuyển bánh như là chẳng thấy lạnh lẽo gì, ồn ã vui vẻ cười nói, hút thuốc, tán dóc. Chỉ mỗi Tý, em trai Dần, là không thoải mái, bối rối và lúng túng thấy rõ. Có lẽ vì là lính Hà Nội duy nhất trong nhóm nên nhà gần ga, duy nhất được mẹ đưa tiễn, thành thử cậu ta ngượng.

Với lại, bởi vì, không hiểu sao, hôm ấy bà mẹ lại quá thể là ảo não. Bà cứ rấm rứt khóc, khóc lặng ngắt không thành tiếng, và vì nước mắt khôn cầm nên cũng chẳng nói được gì cả với con trai, bà chỉ cứ nghẹn ngào bám riết lấy khuỷu tay con không chịu rời, cả khi hành khách đã lên hết trên toa, còi tàu đã rúc lên giục giã.

Và, hồi lâu, trong bóng tối sân ga, bà cứ mãi ngóng vọng theo đoàn tàu đã khuất dạng, mặc cho Dần năn nỉ khuyên giải.

“Tao bực mẹ tao quá”. Dần bảo vậy. Tối ấy, đưa mẹ anh về nhà rồi, tôi và anh ra quán nước đầu ngõ Thanh Miến gọi cút rượu đĩa lạc, ngồi với nhau.

“Mẹ tao xót thằng Tý không được ở nhà ăn tết, với lại thương nó từ rày sẽ đời lính gian nguy, nhưng trước lúc ra ga, với lại cả suốt mấy hôm về phép Tý nó đã hết lời động viên, tao cũng tích cực động viên, nên mẹ tao nghe xuôi, trông có vẻ còn vui vui lên nữa là khác, ấy vậy mà ra ngoài ga lại thế, làm rối lòng thằng Tý, làm tao bực quá”. Dần nói vậy, nhưng vẻ mặt anh, giọng nói anh không phải sự bực bội mà là buồn bã, lo lắng.

Tôi bảo hay là do anh không biết cách nói, động viên mẹ nhưng lại làm mẹ thêm bất an. Anh bảo: “Tao không động viên an ủi lấy được, mà tao khuyên giải mẹ tao bằng sự thật, rằng Tý nó là lính biên phòng, nó đi lên mạn Bắc gác ải Hữu Nghị, tức là nó đi nhận nhiệm vụ ở một cái chốn tuyệt đối bình an vô sự chứ không có phải là xông pha vào nơi trận mạc, nên mẹ đừng có lo mẹ ơi, nghe tao phân tích thế mẹ tao còn gì nữa mà không an tâm, đúng không, rõ ràng là vậy, chứ mày tính tít trên Lạng Sơn thì có thể xảy ra cái sự gì đáng để không an tâm cơ chứ”.

Tuy nhiên tôi lại thấy là chính Dần đang chẳng chút an lòng, anh nói khẳng định, anh nói quả quyết như thế mà kỳ tình là đang tự trấn an. Không hiểu cái nỗi lo lắng đó, mà lúc đấy tôi cho là rất vô căn cứ, là do bị ảnh hưởng từ tâm trạng của bà mẹ, hay là do khi ấy trong thâm tâm Dần đã âm thầm nhói lên linh cảm của một người anh.

“Mà nghĩ cũng lạ thật đấy, chứ ngày trước, ra Hàng Cỏ tiễn tao lên tàu đi B, đi vào chốn biết rõ là một sống hai chết, nhưng mẹ tao rất vững, không khóc, còn động viên tao can trường mạnh bước, chân cứng đá mềm, ấy thế mà hôm nay, tiễn em tao, mẹ tao lại đuối hẳn đi như vậy, là tại sao chứ?”.

Lúc đấy, tôi nhớ, chừng 7 giờ tối. Loa phóng thanh trên cột điện ở góc phố Văn Miếu đang ọ ẹ hát hò, chợt ngưng. Đoạn, lên tiếng trở lại, tiếp âm Đài Phát thanh tiếng nói Việt Nam. Mời đồng bào và chiến sĩ đón nghe thông cáo đặc biệt.

Bấy giờ, kể từ mùa thu năm 1978 tình hình vùng biên giới Tây Nam đã không còn trong vòng bảo mật, đài báo đã chính thức đưa tin, nhất là từ cuối tháng 12, đã thành là tin chiến sự hằng ngày. Tuy vậy thông cáo tối ngày 7-1-1979 vẫn tạo nên một mừng vui đột ngột. Ấy là bản tin đầu tiên thông báo thủ đô của Campuchia đã hoàn toàn được giải phóng.

Hồi đó suốt trong mấy năm hậu chiến bao cấp, mòn mỏi đi vì nghèo túng và trì trệ, khu phố của chúng tôi lúc nào trông cũng có vẻ xạm xịt, mờ tối, cau có, mà tối hôm ấy như bừng rạng lên. Trong nhà ngoài đường, vang vọng tiếng reo mừng. Dọc phố Văn Miếu và trong ngõ Thanh Miến bọn trẻ con cho nổ ran lên hàng dây dài pháo tép, cả pháo đùng nữa, y như thể là đã giao thừa xuân sang.

Nhưng trong cái quán nước lụp xụp ở đầu ngõ, Dần và tôi chẳng nói rằng, thầm lặng đón tin.

“Mắt đền mắt, tay đền tay, bọn Pol Pot hôm nay chết rấp cả lũ coi như là trước nhất bọn chúng phải đền tội trước anh đấy, Dần ạ”. Chỉ tay chủ quán, nguyên lính Đoàn 559 và cũng là thương binh, bình luận như vậy, một câu. Rồi cũng ngồi im.

Ba chúng tôi, ba người lính đã về vườn, cứ vậy ngồi thần ra với nhau trong quán, lẳng lặng nghe và lẳng lặng đợi để ở bên ngoài thiên hạ tiếng pháo dứt đi, hân hoan lắng xuống. Hồi lâu, như sực tỉnh, Dần vội chia tay. Anh bảo phải về nhà với mẹ ngay, hẳn là bà đang rất lo.

Đêm đấy, cả đêm tôi chẳng sao chợp mắt, nằm nghe gió mùa đông bắc tăng cường, từng đợt hú lên dồn dập tràn về. Gió bấc giật trụi lá của hai hàng cây long não vốn xanh lá quanh năm ở dọc hai bên vỉa hè phố Nguyễn Thái Học. Cuối đêm, lại thêm mưa xuống. Mưa phùn mùa đông giá buốt mà nặng hạt như mưa rào. Sáng ra, đất trời thâm tái, nhà cửa phố xá ướt át, lạnh cóng.

Đợt rét đó xuyên suốt tháng chạp, mà đến tết vẫn rét đậm, vẫn mưa phùn gió bấc. Một cái tết rét mướt, khắc khổ, và nhất là, âm thầm cảm giác bất an. Khắc khổ, rét mướt thì nói chung tết thời bao cấp là vậy, nhưng bất an, đấy là tâm trạng của chỉ tết 1979. Chẳng vì một can cớ cụ thể nào mà lòng dạ không yên, đón giao thừa mà thấy nóng ruột, thấy bồn chồn như thể là phấp phỏng đợi một điều gì đấy, không rõ là cái điều gì, bất tường, vô hình nhưng lừng lững đang kề tới nơi chân trời năm mới.

Có thể nói không khí tết ở Hà Nội trong Nguyên đán Kỷ Mùi 1979 là bầu không khí trước một cơn bão. Hay, chính xác hơn, bầu không khí giữa hai cơn bão. Bởi sự thật là thế, ấy là một mùa đông nặng nề dông tố.

Tôi sẽ mãi mãi nhớ ngày hôm đó. Làm sao mà có thể quên được.

Lịch ta là 22 tháng giêng. Chủ nhật, 7 giờ sáng. Trời nặng mây, phố xá là là sương mù. Tôi đang đợi tàu điện ở bến đầu Hàng Đẫy. Tàu điện tới, vừa khi cái loa phóng thanh cỡ lớn nơi vườn hoa Bách Việt phát bản tin Thông tấn xã. Phát thanh viên đọc chậm, bản tin từng từ một vang động màn sương. Tôi điếng người, như là bị một làn roi vút thẳng vào tim. “Vào rạng sáng ngày hôm qua, 17-2-1979...”.

Tin tức đầu tiên về cuộc tấn công của hàng trăm ngàn quân bành trướng Trung Quốc cùng xe tăng và đại pháo trên dọc toàn tuyến biên giới nước ta mặc dù sau một ngày đêm mới đến với người dân Hà Nội, nhưng vẫn là một cái tin hết sức bất ngờ. Phút chốc không gian và cả thời gian nữa dừng đứng.

Không, không phải do bây giờ hồi tưởng lại mường tượng thế mà thực sự khi ấy tôi thấy thế, cả một quãng phố dài đang ồn ào tấp nập bỗng chốc người và xe tất thảy sững lại, lặng đi.

Thực ra, can qua giặc giã thì người Việt Nam mình, trong thế kỷ 20, đâu có còn lạ lùng gì và vì thế đâu có ngán gì. Nhưng một trận giặc nổ ra thình lình như trận này thì có lẽ là chưa từng. Kể cả vào hồi giữa thế kỷ 19, với sức mạnh lấn át mà đánh chiếm nước ta, thực dân Pháp cũng phải hơn ba chục năm ăn cướp dần từng thước đất.

Đến lần thứ hai Việt Nam bị Pháp xâm lăng, chiến sự diễn biến qua hơn một năm cho tới cuối 1946 mới bùng lên thành Kháng chiến toàn quốc. Ngay như trong cuộc đối đầu sống mái hai chục năm trường chống Mỹ, chiến tranh trên hai miền đất nước cũng leo thang, sau vài năm qua nhiều nấc cao dần lên cho đến trước khi bọn xâm lược tổng lực đổ quân dốc bom đẩy chiến cuộc tới tột đỉnh tàn khốc.

Nhưng, vào tháng 2-1979, thì không những bất thình lình, mà ngay lập tức phút đầu tiên ngày đầu tiên quân bành trướng đã tổng lực tấn công, đã ồ ạt những đạo binh khổng lồ tiền pháo hậu xung tấn công biển người trên toàn khắp 1.200 cây số đường biên giới. Những ngày ấy, tôi và có lẽ chẳng riêng tôi hình dung rằng, về tầm mức cuồng bạo và gây nguy cấp sát kề từng ngày từng giờ cho sự tồn vong của nước Việt thì trong suốt ngàn năm qua chỉ cuộc tấn công xâm lược lần thứ hai vào đầu năm Ất Dậu (1285) của 50 vạn quân Mông Cổ là sánh tày cuộc tấn công lần này của 60 vạn quân bành trướng Trung Quốc.

Ngày hôm ấy, ngay sau ngày chiến tranh bùng nổ, phía trước nhà tôi, Phòng thông tin dựng một tấm pano rất lớn bản đồ Việt Nam; trên đó, quân bành trướng Trung Quốc là tua tủa những mũi tên đen nhọn hoắt đang tiến vào, mũi tên đỏ là quân và dân ta đang chặn chúng.

Qua từng ngày, những quyết chiến điểm hình ngọn lửa trải dài suốt từ cực tây Lai Châu tới mép biển Quảng Ninh cứ tràn rộng ra, rực lên kín hết cả một mảng lớn phía Bắc của bản đồ. Sìn Hồ, Phong Thổ, Mường Tè... Cam Đường, Mường Khương, Bát Xát... Mèo Vạc, Đồng Văn, Vị Xuyên... Trùng Khánh, Thông Nông, Phục Hòa, Trà Lĩnh... Đồng Đăng, Tràng Định, Na Dương, Tam Lung, Đình Lập... Bình Liêu, Hoành Mô, Móng Cái... Khôn xiết kể tên tuổi những địa phương đang ngập chìm dưới lửa đạn, hằng ngày hằng đêm, từng giờ vang dội trong lòng Hà Nội.

Thành phố tuy vẫn nếp sống thường nhật thời bình, nhưng ý chí và khí giới đã sẵn sàng. Dẫu gì thì lúc bấy giờ những tháng năm quyết liệt của thời đại chống Mỹ cứu nước chưa phải là đã lùi quá xa vào dĩ vãng.

Sáng ngày 5-3-1979, lệnh tổng động viên. Ở khu phố chúng tôi, hôm trước hôm sau, hầu hết các thượng sĩ, trung sĩ, hạ sĩ của thời chống Mỹ đã nhận giấy gọi tái ngũ. Tờ giấy khổ chỉ bằng lòng bàn tay, giấy xấu, đánh máy vội, ngắn gọn và nghiêm khắc triệu tập công dân cựu chiến binh, họ tên, ngày sinh, cấp bậc, đúng 7 giờ ngày 8-3 có mặt tại Khu đội Ba Đình, lên đường chiến đấu bảo vệ Tổ quốc. Chữ ký của đại úy Khu đội trưởng.

Dạo đó tôi còn giữ được tương đối đầy đủ quân tư trang. Cái balô cóc, cái võng dù, cái bọc võng, cái bình tông, cái cóng nhôm, cất kỹ trong tủ, nay lấy ra. Quân phục tô châu vẫn còn một bộ, vận vào. Thắt lưng bộ đội, mũ cối, dép đúc thì hồi ấy vẫn đang là vật dụng thường ngày của tôi. Nhìn tôi đầu tới chân, Dần khen rằng đã trở về được với gần nguyên trạng tư thế và nhuệ khí của một người lính quân giải phóng. Thêm khẩu AK với vài trái u-ét ngày mai sẽ nhận, là vào trận được rồi. Anh bảo vậy.

Chiều đấy anh đến nhà tôi gặp gỡ chia tay, cho tôi một bịch nửa ký thuốc lào với mấy phong lương khô 702 nội hóa để ăn đường, anh còn tặng tôi một cái la bàn KM và một con dao găm Kabar của biệt kích Hải cẩu anh thu được từ thời chống Mỹ để tôi mang theo vào trận chiến này. Chia tay tôi, Dần cố vui mà không cố được. Anh nói rằng bây giờ mới thật thấm thía tiếc cái tay, mất nó, không trở lại được với quân ngũ, không thể cầm súng lên đường chiến đấu tiếp ứng được cho em trai.

Tý, em trai anh, tuần trước tết biên thư về cho biết hiện đang làm nhiệm vụ tại đồn công an vũ trang thị trấn Đồng Đăng. Được thư, mẹ anh giục anh mau mau đưa bà đi tàu hỏa lên thăm, thế mà anh lại cản, bảo rằng Tý nó vừa chân ướt chân ráo nhập đơn vị mới mà chưa gì đã người thân lịch kịch quà cáp thăm nom này nọ là không có nên đâu, vậy mẹ hãy để thư thư, đợi cuối xuân ấm trời lên đã. Nào ngờ...

“Hồi bảy nhăm giải phóng xong Sài Gòn điều mừng vui nhất trong lòng là ý nghĩ từ rày đất nước được yên hưởng hòa bình, bao nhiêu gian khổ hi sinh thời kháng chiến lứa cha chú bọn mình với lứa bọn mình gánh trọn cả rồi, nào ngờ, giờ đây, trách nhiệm đánh giặc giữ nước giữ nhà lại tiếp tục nặng trên vai lứa đàn em bọn mình...”.

Rất nhiều năm sau, giáp Tết Ất Dậu 2005, tôi mới lần đầu lên đến thị trấn Đồng Đăng. Quý, con trai anh Dần, đi cùng tôi. Hai chú cháu men lối mòn đi lên một quả đồi ở phía nam thị trấn. Pháo đài Đồng Đăng trên đồi ấy. Mưa phùn mùa đông, triền đồi hoang vắng, pháo đài đổ nát.

Không khí lạnh và ướt mà bó nhang hai chú cháu thắp nơi cửa hầm đã vỡ sập xuống của pháo đài vẫn phừng phực bùng lửa. Quý đứng bên tôi một lát, rồi quỳ xuống, lặng lẽ thổn thức. Năm ấy 2005, Quý mười chín tuổi, vừa đúng bằng tuổi của Tý, người chú của cậu hồi đầu năm 1979. Tôi không khóc, mà nước mắt nhói đau như kim châm trong tròng mắt.

Tý tuổi nhâm tý, sinh nhật vào tháng 2. Và hi sinh cũng trong tháng 2. Giấy báo tử ghi, ngày hi sinh: 17-2-1979. Mặt trận biên giới phía Bắc.

Không hiểu là lý do thế nào, mãi cuối năm 1983 tờ giấy báo tử ấy mới tới tay Dần. Mẹ anh đã qua đời trước đấy nửa năm. Nhưng, vì báo tử muộn thế mà phần nào lại thành ra là may, Dần bảo vậy, bởi mẹ anh trước khi nhắm mắt đã không phải chịu nỗi đau mất người con trai út. Từ sau ngày cuộc chiến bùng nổ, không được tin gì của Tý, mẹ anh đuối dần đi từng ngày, nhưng bà vẫn mòn mỏi hi vọng, vẫn cứ mong Dần làm cách nào đó lên được Đồng Đăng tìm em.

Dần cũng đã từng âm thầm nuôi hi vọng. Sau ngày quân bành trướng Trung Quốc thất trận phải tháo lui (cũng do đó mà Bộ Quốc phòng đã hoãn lệnh tái ngũ các cựu chiến binh như tôi), suốt một thời gian dài anh âm thầm mong tin em trai.

Mặc dù không được đài báo chính thức đưa tin, thậm chí cho đến tận bây giờ, nhưng cuộc chiến đấu bi hùng của các quyết tử quân bảo vệ pháo đài Đồng Đăng thì ngay hồi đó, ngay lập tức, đã loan truyền trong dân gian. Không cần phải từng là bộ đội người ta cũng có thể hình dung ra được phần nào diễn biến và cảm thấu được kết cục không thể tránh khỏi của cuộc tử chiến hoàn toàn không cân sức ấy.

Nhưng mà, biết đâu chừng, biết đâu, vẫn có một số anh em mình rút ra được... Hồi đó, gặp tôi là Dần bảo vậy, bất chấp niềm vô vọng. Anh rủ tôi cùng đi một chuyến lên cửa khẩu. Song làm sao mà đi được. Cuộc chiến vẫn đang tiếp diễn, lúc tạm lắng, lúc bùng lên dữ dội. Thị xã Lạng Sơn vẫn trong tầm pháo kích, nói gì Đồng Đăng. Dần phải dằn ước muốn ấy xuống, mà sống.

Hơn mười năm ấy, 1979-1990, người dân Hà Nội như thể là đã phải gồng mình lên mà sống cuộc sống thời bình. Đất nước bị bao vây cấm vận, mạn Bắc mạn Nam hai cuộc chiến song hành. Miền biên ải địa đầu, như Lạng Sơn, cách hồ Gươm chỉ non hai trăm cây số vẫn vùng chiến sự nóng bỏng. Nền kinh tế chủ đạo thì cứ nặng nề trì đọng lại trong cung cách bao cấp.

Thế nên, phải tự cứu lấy mình, câu ấy người bình dân Hà Nội đã nói với nhau từ lâu trước thời Đổi Mới. Không phải là người cầm súng thì phải là người làm lụng, lao động, góp phần bảo vệ đất nước bằng trước nhất là nỗ lực nuôi sống bản thân mình và gia đình mình, không được để cho ngôi nhà của mình, ngõ xóm của mình và rộng ra là thành phố quê hương mình suy tàn đi trong bi ai và nghèo đói.

Sống thức thời chính là sống như vậy, Dần bảo với tôi thế. Là thương binh loại hai, đã gần như là mất sức lao động, nhưng anh đã thực sự thức thời sống vượt trội lên. Anh thôi việc ở bảo tàng, và mặc dù Đổi Mới chưa bắt đầu mà bằng cách nào đó anh đã mở được một hiệu sửa chữa đồ điện gia dụng. Sau ngày đoạn tang mẹ, anh lập gia đình. Vợ anh trẻ trung, đảm đang tháo vát, khiến sự làm ăn của anh mau phát đạt. Hai vợ chồng rời ngõ nghèo Thanh Miến ra nhà mặt phố.

Tuy nhiên, mức sống lên mà sức khỏe của Dần lại xuống. Thương tích ngày xưa, cánh tay, hốc mắt, thường tái phát, đau dội lên. Anh bảo là còn đau hơn cả hồi mới bị thương. Nhất là vào mùa đông. Cái lạnh mùa đông chẳng những khía sâu các vết thương trên thân mình mà còn day dứt khơi dậy nỗi đau đớn trong lòng. Niềm thương nhớ người em, anh tưởng sẽ cố để có thể nguôi ngoai theo thời gian, mà không thể nào.

Ban ngày mải mốt làm ăn thì tạm quên đi được, nhưng đêm đêm, nhất là những đêm gió mưa mùa đông, thường bất chợt thức giấc lặng nghe tiếng những đoàn tàu hỏa mải miết ngang qua thành phố chở quân chở pháo chở đạn lên tiếp ứng cho phòng tuyến phía Bắc.

Năm 1991 chiến tranh biên giới chấm dứt, nhưng Dần đã trọng bệnh liệt giường từ trước đấy. Từ khi anh rời bệnh viện về hẳn nhà, ngày nào tôi cũng tới với anh. Lúc tỉnh lúc thiếp đi, nhưng lúc tỉnh trò chuyện được với nhau thì bao giờ cũng vậy lời cuối là anh dặn tôi một ngày nào đó, khi con trai anh đã lớn đưa nó lên pháo đài Đồng Đăng để nó có thể thay mặt anh thắp hương tưởng nhớ hương hồn người chú của nó.

Và vì biết tôi khi đó đã bắt đầu viết văn nên anh cũng yêu cầu tôi không được quên những người chiến sĩ thế hệ em trai anh. Hãy viết về năm bảy chín. Anh bảo vậy. Với tôi, ấy là lời trăng trối thiêng liêng của người bạn chiến đấu thân yêu ruột thịt của đời tôi.

Vậy mà cho đến bây giờ, đã chừng bấy năm rồi, cả trong lời lẽ cả trên trang giấy tôi vẫn hoàn toàn lặng thinh về năm 1979, như thể tôi là một kẻ hoàn toàn vô cảm, nhẫn tâm dửng dưng, nhẫn tâm bỏ qua, bẵng quên đi máu xương của biết bao đồng đội đồng bào đã ngã xuống trong mùa đông bão tố ấy và trong suốt những năm trường gian nguy đầy đau thương ấy của Tổ quốc. ■

Bảo Ninh

Nguồn: Tuổi trẻ cuối tuần, ngày 23.02.2019.

Chuyện văn chương xưa nay vốn là của riêng cánh nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình, cơi nới một chút thì thêm cánh nhà báo. Những tưởng chuyện này vốn không có gì để bàn cãi, cho đến khi khái niệm copywriter ra đời. 

Copywriter, hiểu nôm na là những người viết quảng cáo, cái danh xưng ấy bản thân nó đã mang hai tiếng “writer” - người viết, dù giới viết lách truyền thống hiếm ai thừa nhận copywriter ở ngang trình độ với các writer thứ thiệt. Và họ sẽ tiếp tục không thừa nhận, cho đến khi, tình cờ, họ đọc được một đoạn quảng cáo của lọ Chanel No.5 chẳng hạn.

Khái niệm văn chương bành trướng

Trước khi quay trở lại chủ đề liệu quảng cáo có nên được xếp như một chi mới trong họ nhà “Văn” hay không, hãy thử nhìn vào sự mở rộng của biên giới văn chương theo dòng thời gian cái đã.

Năm nay, Viện Hàn Lâm không trao giải thưởng Nobel Văn học, còn vào năm ngoái, họ trao cho Kazuo Ishiguro, một văn sĩ lão làng được lòng từ giới phê bình lắm điều đến khán giả đại chúng hời hợt và cả “bè lũ” Hollywood vốn giỏi đánh hơi ra tiền - ngắn gọn là không có gì để bàn cãi. Nhưng liên tiếp 2 năm trước đó thì không sóng yên bể lặng như thế.

Năm 2015, khi dân cá cược đang thi nhau đặt cửa cho Haruki Murakami và Ngugi wa Thiongo thì một tin “sét đánh ngang tai” đến: giải Nobel Văn học được trao cho Svetlana Alexievich. 

Chuyện không ai biết người phụ nữ này là ai đã đi một nhẽ nhưng vấn đề lớn hơn nằm ở chỗ Svetlana là một nhà báo và thể loại sở trường của bà là các loại sách phi hư cấu (non-fiction). Svetlana không phải người đầu tiên được vinh danh dù không theo lối văn chương truyền thống. 

Trước bà đã có Theodor Mommsen, Bertrand Russell và Winston Churchill - những người viết luận hoặc viết sử. Nhưng dù sao cũng đã hơn 50 năm qua chuyện này không lặp lại.

Chúng ta sống trong thế giới toàn quảng cáo. Ảnh: L.G.

Một số nhà bình luận gật gù trước quyết định của Viện Hàn lâm vì đã thừa nhận vai trò của thể loại phi hư cấu - đứa con ghẻ của văn học. Và thành thực là, không ai đọc tới đoạn các nữ chiến sĩ lao ra con sông dẫu bên kia quân thù đang bắn, chỉ vì các cô muốn gột sạch dấu vết của kì kinh nguyệt, mà lại không xúc động rơi nước mắt. 

Văn chương phi hư cấu cũng có sức lay động không khác gì văn chương hư cấu vậy. Nhưng, nhiều người không nghĩ như thế. Và họ gần như phát điên vì sự kiện này. “Các cây viết phi hư cấu chỉ là công dân hạng hai. (...) Chúng tôi không thể hiểu được. Nó làm tôi phát cáu” - một phản ứng của giới nhà văn trưởng giả.

Lùm xùm của Nobel Văn học năm 2015 mới lắng xuống chưa được bao lâu thì Viện Hàn lâm lại khiến văn đàn xôn xao một lần nữa khi năm 2016, Hội đồng Hoàng gia trao giải Nobel cho Bob Dylan - một nhạc sĩ. Người ta vẫn thường gọi Dylan là nhà thơ trong âm nhạc. Không ai phản đối hết. 

Nhưng nếu dừng lại là nhà thơ của âm nhạc thôi thì được, chứ "nhà thơ" nhận giải Nobel ư? Không thể tưởng tượng nổi. Còn hàng tá các nhà văn nhà thơ đích thực đang chờ đến lượt mà chưa được, tại sao Bob Dylan được ưu ái? Hẳn lại là một sự can thiệp về chính trị đang diễn ra?

Trong diễn từ nhận giải của mình, chàng lãng tử du ca một thuở cố gắng phân trần sự công bình của giải thưởng, rằng hãy nhìn Homer - người đã nói “Hãy hát tôi lên, nàng thơ, và thông qua tôi, hãy kể những câu chuyện của mình”, và hãy nhìn Shakespeare - các vở kịch của Shakespeare là để diễn trên sân khấu, chứ không phải để đọc trên giấy, thì những lời thơ của Dylan cũng vậy, được dùng để hát chứ không dùng để đọc chay. 

Lý lẽ nghe rất xuôi tai. Nhưng chẳng ai quan tâm cả. Người ta chỉ quan tâm tới nghi án bài diễn từ của Bob Dylan đạo văn trên mạng. Cụ thể là đạo đoạn tóm tắt tiểu thuyết Moby Dick trên một website phân tích văn chương. 

Có người hóm hỉnh nhận xét: hội đồng xét tuyển lười đọc nên lựa tạm một ông nhạc sĩ nhận giải, ai dè ông nhạc sĩ cũng lười đọc nốt nên đi... đạo tóm tắt.

Mặc dù thế, sự thừa nhận từ giải thưởng văn chương danh giá nhất hành tinh đã chính thức làm những biên giới văn chương bốc hơi. Mọi thứ đều có thể là văn học: từ phóng sự, lời bài hát, đến luận văn, hồi ký, sử học, bên cạnh những thể loại cũ như tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ ca, tạp văn. Đó dường như là một quy luật rất đỗi tự nhiên. 

Sự phân biệt thể loại ngày càng phức tạp: Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân vừa là truyện ngắn mà cũng là tùy bút. Phù dung ơi, vĩnh biệt của Vũ Bằng là tiểu thuyết mà cũng là hồi ký. Bỉ vỏ là tiểu thuyết có tính phóng sự.

Còn nói về văn học phương Tây, có thể nhìn rõ nhất vào trường hợp tiểu thuyết Cold blood (nhan đề tiếng Việt là Máu lạnh) của Truman Capote. Cuốn tiểu thuyết theo chân một vụ án có thật và gần như là một bản phóng sự mang tính văn chương. 

Khi mới ra mắt, một số người cười nhạo rằng thể loại này thì đến một cây bút bất tài của tờ New Yorker cũng dễ dàng viết được. Nhưng thời gian đã chứng minh Cold blood là một kinh điển của lịch sử văn học.

Quảng cáo là môn nghệ thuật đích thực?

Vậy thì liệu chăng có một ngày nào đó, copywriting - viết quảng cáo cũng được thừa nhận như một nhánh của văn học hay không, mặc dù điều này thoạt nghe thì thấy giống như một sự “sỉ nhục” dành cho những người viết “chân chính”.

Lưu Quang Vũ từng viết: “Ta đã làm gì? như lũ viết thuê/ Chạy theo những biển hàng ngắn ngủi (...)”. Âu cũng là một cách khinh bạc nghề bán chữ cho mục đích kinh doanh thuần túy, còn nghệ thuật ở mức độ tối cao, nó đâu cần tiền, nó khinh rẻ tiền và những chiêu trò thương mại.

Trong một cuốn tiểu thuyết của mình, George Orwell đã đả kích quảng cáo bằng cách xây dựng nhân vật chính là một người đàn ông với nhiều tham vọng viết văn nhưng mắc kẹt trong công việc của một kẻ viết quảng cáo, cả ngày chỉ tìm cách nặn ra những câu vần vần bắt tai. 

Gần hơn, Frédéric Beigbeder châm biếm copywriter trong chân dung của một kẻ bị chủ nghĩa tiêu dùng biến thành nô lệ. Điều đó vẫn tương đối đúng trong thời điểm hiện tại, khi mà với nhiều doanh nghiệp, triết lý quảng cáo vẫn đi theo lối càng ngớ ngẩn càng dễ tiếp cận công chúng.

Nhưng trong một xã hội tri thức, những nguyên tắc cũ cũng dần lỗi thời.

Bạn có tin được không, khi Salman Rushdie - tác giả của những cuốn tiểu thuyết đồ sộ ngồn ngộn chữ với một vốn từ khổng lồ - đã từng trưởng thành nhờ nghề copywriter? 

Trước khi viết Những đứa trẻ lúc nửa đêm, Rushdie là tác giả của những câu slogan huyền thoại trong ngành quảng cáo. 

Đáng nhớ nhất có lẽ là câu “Nhìn vào gương ngày mai - bạn sẽ thích những điều bạn thấy” cho tờ báo lá cải Daily Mirror (ông chơi chữ từ “Mirror” nghĩa là tấm gương).

“Góp một tay cứu lấy động vật hoang dã”, thông điệp quảng bá ngắn gọn nhưng đủ sức nặng cộng hưởng với hình ảnh thiết kế sáng tạo khiến cho chiến dịch bảo vệ động vật của một tổ chức phi chính phủ gây ảnh hưởng mạnh mẽ lên cộng đồng.

Vậy Salman Rushdie nói gì về việc viết quảng cáo? Ông cho hay: “Nó dạy cho tôi cách viết lách như một công việc nghiêm túc. Giả sử bạn có một vị khách tới vào buổi chiều với ý tưởng về chiến dịch quảng cáo sắp tới của họ, bạn không thể nói: Tôi có thể sẽ viết ra một cái gì đấy. Bạn phải viết ra một cái gì đấy. Chưa hết, cái bạn viết ra còn phải hay”.

Tuy điều này không có giá trị chứng minh copywriting nên được xếp chung với văn chương nhưng nó cho thấy việc viết quảng cáo cũng là một công việc phức tạp, đòi hỏi sự động não không thua gì viết một bài thơ cả. 

Văn phong quảng cáo, thường xuyên, khá đơn giản, nhưng Hemingway cũng là người hành văn đơn giản và hầu như không bao giờ sử dụng những từ ngữ lạ. Chính xác thì các copywriter ngày nay coi Hemingway như chuẩn mực của một bài quảng cáo hiệu quả. Và viết như Hemingway thì dễ sao?

Không chỉ Salman Rushdie mà nhiều nhà văn nổi tiếng khác cũng đá qua đá lại với ngành quảng cáo, trong số đó phải kể tới F. Scott Fritzgerald, Martin Amis, Don Delillo, Joseph Heller - toàn những nhân vật có tác phẩm lọt vào danh sách 100 tiểu thuyết hay nhất thế kỷ 20.

Từ sự ra đời của series tranh cà chua đóng hộp hiệu Campbell của nghệ sĩ trường phái Pop-art Andy Warhol, người ta đã dần (một cách tự nguyện hay miễn cưỡng) công nhận các hình ảnh quảng cáo cũng là một phần hội họa. 

Sự sáng tạo trong các thiết kế quảng cáo, từ Louis Vuiton cho đến Coca-cola, có lẽ chỉ phân biệt với các sản phẩm nghệ thuật thuần túy ở mục đích chứ không phải vì gu thẩm mỹ kém tinh tế.

Cũng như vậy, copywriting cũng có thể được viết với cùng tầm vóc của một bài thơ đích thực, nên không có lí do gì để từ chối kết nạp nó như một anh chị em họ xa của viết lách truyền thống, nhất là trong thời đại mà biên giới văn chương đã mờ nhòe?

Và hãy thử đọc những dòng này: “Bộ hành trên con đường thanh xuân, qua miền đất ấu thơ, qua căn nhà, qua những gì có thực. Ở bên tôi, chỉ lối cho tôi, luôn đứng kề sát tôi. Cho tôi tự do. Tự do. Hãy lang thang qua nơi đây, rộng lớn và quen thuộc. Sân chơi ngày nào trong kí ức. Chúng ta là những kẻ lữ hành, không bao giờ lạc lối...”.

Bạn nghĩ đó là một bài thơ ư?  Hoàn toàn không. Bạn có thể bất ngờ, nhưng đó là một đoạn quảng cáo về Johnny Walker.

Hiền Trang

Nguồn: An ninh thế giới cuối tháng, ngày 17.9.2018.