Đoàn Lê Giang*

Nam Bộ là mảnh đất mới của đất nước, là nơi lịch sử Hán Nôm bắt đầu muộn nhất, nhưng lại là nơi  chữ Hán kết thúc sớm nhất – ngay sau khi thực dân Pháp chiếm được ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Vì vậy số lượng tư liệu Hán Nôm ở Nam Bộ không thật phong phú. Tuy nhiên do vị trí đặc biệt của Nam Bộ mà tư liệu Hán Nôm trở nên vô cùng quý giá, nó là một phần của ký ức dân tộc ta thời mở cõi và đấu tranh giữ gìn sự thống nhất dân tộc. Ý thức được điều đó mà các cơ quan nghiên cứu,  giảng dạy Hán Nôm và cá nhân các nhà nghiên cứu đứng trên địa bàn đã cố gắng sưu tầm các tư liệu còn sót lại. Hiện nay nhu cầu kiểm điểm, sưu tầm tư liệu Hán Nôm để phục vụ việc bảo tồn vốn văn hóa cổ, đồng thời cũng để phục vụ  giáo dục và phát triển du lịch là rất cấp thiết. Bài viết này trình bày những nét lớn thành tựu đã đạt được và đặt ra một số việc cần tiếp tục trong tương lai.

1. Ký ức dân tộc thời mở cõi và đấu tranh giữ gìn sự thống nhất dân tộc

Cùng với lịch sử hơn 300 năm hình thành, phát triển mảnh đất Nam Bộ, văn học Hán Nôm đã có một đội ngũ khá đông với một số lượng tác phẩm khá lớn. Nói đến văn học Hán Nôm Nam Bộ cần chú ý một số điểm sau.

1.1. Nhiều nhóm tác giả khác nhau

Có thể kể ra đây hai nhóm nho sĩ Việt Nam và 3 nhóm nho sĩ gốc Hoa.

• Võ Trường Toản 武長瓒và nhóm Bình Dương thi xã 平陽詩社

Võ Trường Toản (?-1792) là người thầy đầu tiên của sĩ dân Nam Kỳ, mở ra nguồn đạo học ở khu vực này. Học trò của ông hầu hết là những người Việt di cư từ miền Trung vào Nam Bộ và hậu duệ của họ, một số là những người Hoa Minh Hương. Ông mất năm 1792, được vua Gia Long truy tặng danh hiệu “Gia Định Xử Sĩ Sùng Đức Võ tiên sinh”. Tác phẩm của ông để lại chỉ còn một bài phú bằng chữ Nôm: Hoài cổ phú 懷 古 賦 (cũng gọi Hiếu trung hoài cổ phú), 24 câu. Nhưng đây là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của văn học Hán Nôm Nam Kỳ do nó có giá trị xác lập học phong Nam Kỳ - một học phong chú trọng đạo nghĩa, chú trọng thực học và  học để giúp đời. Ông nổi tiếng là một người thầy uyên thâm, đạo cao đức trọng, đào tạo được nhiều học trò giỏi, trong đó nổi bật là: Lê Quang Định 黎光定 (1759-1813), Ngô Nhơn Tĩnh 吳仁靜 (1761-1813), Trịnh Hoài Đức 鄭懷德 (1765-1825) (Gia Định Tam Gia)…Ba ông đều là những công thần khai quốc, văn võ kiêm toàn của triều đình nhà Nguyễn thời Gia Long. Có thể kể thêm vào nhóm này có Trương Hảo Hiệp張好狭(1795-1851). Trương Hảo Hiệp tuy không phải là thành viên Gia Định tam gia, nhưng thời đại mà ông sống và tác phẩm của ông cũng tương tự như nhóm trên, nên có thể xếp vào nhóm này. Ông quê ở Tân Long (sau này là Chợ Lớn, TP.Hồ Chí Minh), làm quan thời nhà Nguyễn, còn tập thơ đi sứ bằng chữ Hán Mộng Mai Đình thi thảo 夢梅庭詩草.

• Các nhà nho nửa cuối thế kỷ XIX

Cho đến giữa và nửa cuối TK.XIX, nho học ở Nam Kỳ khá phát triển, nhiều người thi đậu cao như Phan Thanh Giản, Phan Hiển Đạo đậu đến tiến sĩ. Đến giữa thế kỷ XIX, thực dân Pháp xâm lược Việt Nam, các nhà nho Nam Bộ đều tham gia kháng chiến và trở thành linh hồn của các nhóm kháng chiến. Năm 1862 ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ bị cắt cho Pháp, đến năm 1867 thì toàn bộ Lục tỉnh Nam Kỳ bị rơi vào tay Pháp. Từ đó Nho học bị bãi bỏ, thế hệ trí thức Nho giáo lụi tàn dần, họ được nhân dân kính trọng nhưng không còn giữ được vai trò dẫn đạo với nhân dân nữa. Những tác giả tiêu biểu có: Phan Thanh Giản潘清简(1796-1867); Nguyễn Đình Chiểu阮廷炤 (1822-1888); Bùi Hữu Nghĩa 裴有義 (1807-1872); Nguyễn Thông阮通 (1827-1884); cùng hàng chục tác giả văn học Hán Nôm khác như: Phan Văn Trị, Trần Thiện Chánh, Huỳnh Mẫn Đạt, Hồ Huân Nghiệp, Nguyễn Hữu Huân, Trương Gia Mô…mà tác phẩm của họ được nhân dân Nam Kỳ yêu mến và truyền tụng cho đến nay.

Bên cạnh đó còn có ba nhóm nho sĩ gốc Hoa nói ở dưới đây.

1.2. Các nhóm nho sĩ gốc Hoa có vai trò quan trọng

• Chiêu Anh Các 招英閣ở Hà Tiên

Năm 1671 Mạc Cửu鄚 玖 (1655 – 1735) là thương nhân người Hoa, quê ở phủ Lôi Châu, tỉnh Quảng Đông, không chịu thần phục nhà Thanh nên chạy xuống phương Nam, xin khai khẩn vùng đất Mang Khảm 恾 坎 biến nó thành thương cảng Hà Tiên sầm uất. Năm 1708 Mạc Cửu xin thần phục chúa Nguyễn và được phong làm Tổng binh xứ Hà Tiên. Mạc Cửu mất, con trưởng dòng chính là Mạc Thiên Tích鄚天錫 lên thay. Mạc Thiên Tích鄚天錫 (1718-1780) là bà Bùi Thị Lẫm người Việt, quê ở Đồng Môn, Biên Hoà (sau bà được chúa Nguyễn ban cho họ Nguyễn). Mạc Thiên Tích thay cha cai quản Hà Tiên được chúa Nguyễn phong chức Tổng binh Đại đô đốc, tước Tông Đức Hầu 琮徳候. Ông tiếp tục sự nghiệp khai khẩn vùng đất Hà Tiên, biến Hà Tiên thành vùng đất trù phú, văn vật. Mạc Thiên Tích có công lao to lớn trong việc phát triển văn hoá đất Hà Tiên. Năm 1736 ông tổ chức Tao đàn Chiêu Anh Các quy tụ các thi nhân người Hoa và người Việt ngâm vịnh.

• Người Minh hương 明鄉ở Nam Bộ

Năm 1679 Tổng binh thành Long Môn龍門總兵 tỉnh Quảng Tây là Dương Ngạn Địch楊彥迪và Tổng binh châu Cao, Lôi, Liêm tỉnh Quảng Đông 高雷廉總兵là Trần Thượng Xuyên陳上川đã dẫn hơn 3000 quân trên 50 chiếc thuyền đến cửa biển Đà Nẵng đến xin thần phục chúa Nguyễn, được chúa Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần cho vào miền Nam khai khẩn đất hoang. Dương Ngạn Địch 楊彥迪 theo cửa sông Cửu Long vào định cư ở đất Mỹ Tho; Trần Thượng Xuyên theo cửa biển Cần Giờ ngược sông Đồng Nai 鹿野lên cù lao Phố (Biên Hoà) và Đông Phố 東埔 (Gia Định) định cư ở đấy lo mở mang nghề nông và thương mại. Người Minh hương cố kết với nhau thành các xã có cuộc sống khá thịnh vượng. Năm 1898 ở vùng Phiên Trấn 藩鎮 (tức Sài Gòn-Gia Định) đã hình thành nên làng Minh hương Gia Thạnh 明鄉嘉盛với phong tục tốt đẹp và có ngôi đình Minh Hương Gia Thạnh khá bề thế, nguy nga.

• Những người Hoa đến di cư vào đời Thanh trở đi

Qua mấy trăm năm sau đó, làn sóng di cư của người Hoa đến Nam Bộ vẫn tiếp tục. Hiện nay tổng số người Hoa ở Việt Nam lên đến gần 1.000.000 người (thống kê năm 2003 là 913.250 người), bao gồm 5 nhóm ngôn ngữ chính: Quảng Đông, Triều Châu, Phúc Kiến, Hải Nam và Khách Gia (Hakka, đôi khi còn gọi là tiếng Hẹ), sống rải rác toàn quốc, nhưng tập trung đông nhất ở TP.Hồ Chí Minh và các tỉnh miền Tây Nam Bộ. Di tích văn hóa người Hoa để lại rất phong phú: các miếu thờ Thiên Hậu, Quan Công, Ông Bổn, các hội quán người Hoa ở  rải rác khắp các thành phố, thị trấn.

1.3.Tư liệu Hán Nôm Nam Bộ còn không nhiều nhưng rất quan trọng

Tư liệu Hán Nôm Nam Bộ hiện không có nhiều, có thể nguyên nhân ở những điểm sau:

-          Lịch sử Nho học ở Nam Bộ tương đối ngắn so với các vùng khác trong cả nước (2000 năm ở Bắc Bộ, 400 năm ở miền Trung), các nhà khoa bảng không nhiều, Nho học lại kết thúc sớm nhất cả nước;

-          Công tác sưu tầm chưa được tiến hành một cách có hệ thống, có quy mô lớn như ở miền Bắc, miền Trung, nhất là ở Huế, như các chương trình sưu tầm nghiên cứu của Viện Viễn Đông Bác Cổ, Viện Hán Nôm, Tổ chức UNESCO…

-          Chiến tranh kéo dài, lũ lụt thường xuyên, khí hậu nóng ẩm khiến cho tư liệu bị mất mát một cách nhanh chóng.    

Tuy nhiên các tư liệu Hán Nôm Nam Bộ rất quan trọng, vì nó ghi lại lịch sử cha ông ta thời mở cõi. Xứ Đồng Nai, Sài Gòn, Tầm Phong Long, Hà Tiên… những ngày đầu gian khó khai phá, ổn định đời sống, phát triển kinh tế, giáo dục ra sao. Nó cũng ghi lại tình cảm, tư tưởng, nhận thức, kinh nghiệm của ông cha ta suốt mấy trăm năm, từ khi mở đất cho đến khi chữ Quốc ngữ Latinh làm thay công việc này. Đồng thời tư liệu Hán Nôm Nam Bộ cũng ghi lại những trang hào hùng và bi tráng trong lịch sử đấu tranh gìn giữ đất nước, chống lại âm mưu chia cắt đất nước của ông cha ta trước khi có chữ Quốc ngữ Latinh.

Những tư liệu ấy tồn tại dưới dạng văn bản ở trong nước và một số thư viện và tủ sách tư nhân ở nước ngoài; nó cũng tồn tại dưới dạng văn khắc: văn bia, câu đối, hoành phi, bài minh trên chuông…ở đình chùa, miếu, hội quán. Nếu không sưu tầm, lưu giữ, nghiên cứu, phổ biến thì không chỉ văn bản có thể mất đi, mà đên cả văn khắc cũng không còn mãi. Chúng ta đã không ít lần chứng kiến nhiều tư liệu quý đã vĩnh viễn mất đi không còn tìm thấy lại được nữa.

2. Việc sưu tầm và lưu trữ văn bản Hán Nôm

Ý thức được vai trò quan trọng của tư liệu Hán Nôm ở Nam Bộ, từ sau khi đất nước hòa bình, thống nhất, công tác sưu tầm tư liệu Hán Nôm đã được nhiều cơ quan đơn vị lưu ý, như Ban Văn, Trung tâm Hán Nôm Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, Thư viện Khoa học xã hội, khoa Ngữ văn (nay là khoa Văn học và Ngôn ngữ (VH&NN), trường Đại học KHXH và Nhân văn – ĐHQG TP.Hồ Chí Minh…Trong đó Bộ môn Hán Nôm, khoa VH&NN có hoạt động sưu tầm nghiên cứu về Hán Nôm Nam Bộ lâu dài nhất, xuyên suốt từ sau 1975 đến hiện nay. Dưới đây chúng tôi xin trình bày một số hoạt động nổi bật của đơn vị này.

2.1.Sưu tầm tư liệu Hán Nôm qua các đợt thực tập thực tế của sinh viên

Công tác sưu tầm tư liệu Hán Nôm là công việc được khoa Ngữ văn, nay là khoa Văn học và Ngôn ngữ, trường Đại học KHXH & Nhân văn, ĐHQG TP.HCM tiến hành hàng năm suốt từ mấy chục năm nay. Mỗi một năm có khoảng từ 10 đến 30 sinh viên Hán Nôm đi sưu tầm Hán Nôm ở Nam Bộ, thời gian mỗi đợt thực tập thực tế kéo dài khoảng 15 ngày.

Các tỉnh đã đi sưu tầm gồm hầu hết các tỉnh Nam Bộ, một vài địa phương ở Nam Trung Bộ (như Bình Thuận, Phú Yên).

2.2.Sưu tầm nghiên cứu Hán Nôm qua hợp đồng với các tỉnh

Khoa VH&NN cũng đang tiến hành sưu tầm và nghiên cứu chuyên sâu về Hán Nôm ở 2 địa phương là:

-          Thị xã Hà Tiên theo hợp đồng viết Địa chí Hà Tiên với UBND Thị xã, thời gian từ 2016 đến 2017

-          Tỉnh Đồng Tháp, đề tài Sưu tầm, nghiên cứu di sản văn hóa Hán Nôm tỉnh Đồng Tháp hợp đồng với Sở Khoa học-Công Nghệ Đồng Tháp, thời gian 2 năm từ 2016 đến 2017.

Cả hai địa phương đều được khoa VH&NN khảo sát tư liệu, sưu tầm sách vở, chụp đối liên, hoành phi và dập bia theo đúng quy cách.

2.3.Sưu tầm tư liệu Hán Nôm qua Đề án Xây dựng Phòng Nghiên cứu Hán Nôm

Năm 2011-2012 khoa VH&NN được Đại học Quốc gia TP.Hồ Chí Minh chấp thuận đầu tư cho Đề án Xây dựng Phòng Nghiên cứu Hán Nôm trực thuộc trường Đại học KHXH và Nhân văn do khoa VH&NN quản lý.

-          Sưu tầm tư liệu Hán Nôm trên địa bàn Nam Bộ bao gồm văn bia, đối liên ở các đình chùa đền miếu cổ ở Nam Bộ, sao chụp, mua các tư liệu văn bản Hán Nôm còn lưu trữ trong dân

-          Nhân bản tư liệu Hán Nôm ở thư viện trong cả nước: Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Thư viện Quốc gia (ở Hà Nội); Thư viện Khoa học xã hội, Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM.

-          Mua, sao chụp tư liệu Hán Nôm của một số nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.

2.4.Phòng Nghiên cứu Hán Nôm – nơi lưu trữ tư liệu Hán Nôm của khoa VH&NN

Đề án Xây dựng Phòng Nghiên cứu Hán Nôm đã hoàn thành, hiện nay Phòng Nghiên cứu Hán Nôm là nơi lưu trữ tư liệu Hán Nôm phục vụ việc học tập và nghiên cứu của giảng viên, nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên chuyên ngành Hán Nôm. Phòng được đánh giá là nơi lưu trữ tư liệu Hán Nôm lớn nhất khu vực phía Nam. Trang thiết bị của Phòng khá hiện đại so với các phòng nghiên cứu của đại học, bao gồm một số máy tính để bàn, máy tính xách tay, máy scan, máy in, máy photocopy, máy chiếu overheat…Tư liệu sưu tầm khá phong phú, bao gồm :

Tư liệu Hán Nôm ở các tỉnh :

-          Sưu tầm từ các địa phương: 166 nhan đề

-          Sưu tầm từ các nhà nghiên cứu: 477 nhan đề

-          Bi ký, mộ chí bi (danh nhân): 70 đơn vị

-          Giấy tờ đất đai:18 bài

Tư liệu Hán Nôm sao chụp từ các thư viện Hán Nôm trong nước :

-          Từ Thư viện Hán Nôm (Hà Nội): 761 Nhan đề

-          Từ Thư viện Quốc gia (Hà Nội): 130 Nhan đề

-          Từ Thư viện Khoa học Xã hội TP.HCM: 179 Nhan đề

-          Từ Thư viện Huệ Quang: 139 Nhan đề

Sách xuất bản ở Đài Loan, Trung Quốc: 1038 nhan đề

Tứ bộ bị yếu:

-       Kinh: 44 nhan đề

-       Sử: 70 nhan đề

-       Tử: 78 nhan đề

-       Tập: 137 nhan đề

Ngoài khoa Văn học và Ngôn ngữ ra, hiện nay Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM và Trung tâm Huệ Quang (Phật giáo) cũng có nhiều thành quả về sưu tầm và nghiên cứu Hán Nôm ở TP.Hồ Chí Minh.

3. Tình hình dịch thuật và công bố tư liệu Hán Nôm

Việc dịch thuật và công bố tư liệu Hán Nôm hiện nay có 2 nhóm : là các giảng viên trường ĐH KHXH&NV (tập trung ở Bộ môn Hán Nôm và BM Văn học Việt Nam của khoa Văn học và Ngôn ngữ) và các nhà nghiên cứu ngoài trường. Có thể thấy một số nhà nghiên cứu nổi bật dưới đây :

1. TS. Nguyễn Ngọc Quận : phiên âm và nghiên cứu truyện thơ Nôm Nam Bộ, tập trung vào bộ Kim cổ kỳ quan của Nguyễn Văn Thới
2. TS. Lê Quang Trường : dịch, nghiên cứu sâu về Gia Định tam gia (Ngô Nhân Tịnh, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định), Phan Thanh Giản, bi ký Hán Nôm Nam Bộ
3. ThS. Nguyễn Đông Triều : công bố tư liệu thơ văn, văn khắc Hán Nôm Nam Bộ
4. ThS. Nguyễn Văn Hoài : phiên âm truyện thơ Nôm, nghiên cứu các truyện TQ có ảnh hưởng đến truyện thơ Nôm Việt Nam, văn khắc Hán Nôm Nam Bộ
5. PGS.TS Nguyễn Đình Phức : nghiên cứu về văn học người Hoa ở Tp.HCM
6. TS. Nguyễn Ngọc Thơ : Nghiên cứu về văn khắc đền chùa miếu hội quán người Việt gốc Hoa ở Nam Bộ
7. TS. Huỳnh Vĩnh Phúc : nghiên cứu về công văn, châu bản triều Nguyễn về Nam Bộ
8. Nhà nghiên cứu Nguyễn Khuê : Nghiên cứu về Trịnh Hoài Đức, văn học Hán Nôm Gia Định
9. PGS.TS. Đoàn Lê Giang : Nghiên cứu về văn học Hán Nôm Nam Bộ từ mấy chục năm nay, khởi đầu từ Nguyễn Thông, sau đó là Phan Văn Trị, Bùi Hữu Nghĩa, Nguyễn Đình Chiểu, Võ Trường Toản... Hiện đang làm chủ nhiệm đề tài Văn học Hán Nôm Nam Bộ từ thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX: sưu tầm, phiên dịch và nghiên cứu do Quỹ NAFOSTED tài trợ, thời gian thực hiện 2 năm : 2014-2016
10. Nhà nghiên cứu Cao Tự Thanh là chuyên gia hàng đầu về văn học Hán Nôm Nam Bộ, sự nghiệp nghiên cứu của ông suốt từ thập niên 1980 chủ yếu là về lĩnh vực này. Ông đã có hàng trăm bài viết, sách xuất bản về Hán Nôm Nam Bộ. Ông cũng là thành viên chủ chốt của đề tài Văn học Hán Nôm Nam Bộ từ thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX: sưu tầm, phiên dịch và nghiên cứu do Quỹ NAFOSTED tài trợ nói trên.
11. Các nhà nghiên cứu Nguyễn Quảng Tuân, Nguyễn Khắc Thuần, Nguyễn Thị Thanh Xuân… cũng là những người có nhiều đóng góp cho việc nghiên cứu Hán Nôm Nam Bộ vào thế kỷ trước, hiện nay do tuổi cao gần như không tiếp tục nữa.

(Xem phụ lục Thư mục nghiên cứu của một số nhà nghiên cứu phía sau)

4. Tình hình nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm Nam Bộ trong chương trình Hán Nôm ở các trường đại học hiện nay ở Nam Bộ

Ở TP.Hồ Chí Minh có nhiều trường đại học và cơ sở khác dạy Hán Nôm cho sinh viên như một môn cơ sở : trường Đại học Sư phạm TP.HCM, trường Đại học Văn hiến, trường Đại học Văn hóa, Trường cao cấp Phật học, Trường trung cấp Phật học, Trung tâm nghiên cứu Phật giáo Huệ Quang… Tuy nhiên chỉ có khoa VH&NN là có giảng dạy, nghiên cứu về Hán Nôm, Hán Nôm Nam Bộ một cách bài bản nhất. Hiện Khoa đang có :

-       Bộ môn Hán Nôm với 7 giảng viên (2 đang học tiến sĩ ở Đài Loan)

-       Phòng Nghiên cứu Hán Nôm

-       Ngành Hán Nôm ở đại học, học từ năm 2, mỗi khóa khoảng 30 sinh viên

-       Cao học Hán Nôm, mở từ năm học 2013-2014, mỗi khóa từ 2-5 học viên.

Văn học Hán Nôm Nam Bộ được dạy trong giáo trình Văn học cổ điển Việt Nam 2 (thế kỷ XVIII-XIX).

Kết luận

Tư liệu Hán Nôm ở Nam Bộ không thật phong phú như ở miền Bắc và miền Trung, nhưng rất quý, vì nó liên quan đến các nhân vật, lịch sử, văn hóa của vùng đất phía Nam Tổ Quốc, là chứng tích của nền “Khổng học đất Đồng Nai” (từ của Ca Văn Thỉnh) và văn mạch phương Nam “dằng dặc không dứt” (từ dùng của Lê Quý Đôn).

Trước nay có nhiều tư liệu đã bị mất mát, nhưng nhờ cố gắng của nhiều thế hệ nghiên cứu từ Ca Văn Thỉnh, Phạm Thiều, Đông Hồ, Lê Thọ Xuân, Nguyễn Văn Hầu đến Cao Tự Thanh, Nguyễn Thị Thanh Xuân, Lê Cẩm Thúy (đã mất), Nguyễn Q.Thắng và các giảng viên khoa VH&NN nên việc sưu tầm, nghiên cứu, giảng dạy Hán Nôm Nam Bộ vẫn được tiếp tục và có nhiều thành quả. Công việc vẫn đang được tiếp tục với số người nghiên cứu trẻ càng ngày càng tăng lên.

* Ghi chú : Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong mã đề tài số VII 1.2-2012.26

Nguồn: TẠP CHÍ HÁN NÔM SỐ 6 ( 139 ) - 2016

PHỤ LỤC

Thư mục Nghiên cứu văn học Hán Nôm Nam Bộ của giảng viên khoa Văn học và Ngôn ngữ

(xếp theo abc họ tác giả)

1. Đoàn Lê Giang: Văn học Hán-Nôm Nam Bộ từ thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX: sưu tầm, phiên dịch và nghiên cứu, đề tài NAFOSTED, mã số đề tài: VII1.2-2012.26, từ 5.2014 đến 5.2016. Các thành viên tham gia: TS Lê Quang Trường (thư ký), TS. Nguyễn Ngọc Quận,ThS. Nguyễn Văn Hoài, ThS. Nguyễn Đông Triều, TS. Phan Mạnh Hùng.
2. Đoàn Lê Giang: Tác phẩm Nguyễn Thông, (viết chung với Cao Tự Thanh), Sở VHTT Long An xuất bản, 1984
3. Đoàn Lê Giang: Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc, sách nghiên cứu-sưu tập, Hội Nghiên cứu và Giảng dạy Văn học và Nxb.Trẻ, 2001
4. Đoàn Lê Giang: Bài Tự đề tựa tập Kỳ Xuyên thi sao của Nguyễn Thông, Tạp chí Văn học số 5 năm 1984, tr.138
5. Đoàn Lê Giang: Quan điểm văn chương của Nguyễn Thông, Báo cáo tại Hội nghị KH về Nguyễn Thông tại Phan Thiết năm 1984, bài đăng trong kỷ yếu hội nghị xb.1984, tr.163
6. Đoàn Lê Giang: Nho và phi nho trong con người và thơ văn Phan Văn Trị, Báo cáo  tại Hội nghị KH về Phan Văn Trị tại Cần Thơ năm 1985
7. Đoàn Lê Giang: Góp thêm tư liệu văn chương Bùi Hữu Nghĩa : Câu đối của nhà thơ điếu Nguyễn Hữu Quang, Báo cáo tại Hội nghị KH về Bùi Hữu Nghĩa tại Cần Thơ ngày 20-21 tháng 10 năm 1987, đăng trong kỷ yếu Về nhà thơ-thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa, xb.1992, tr.228
8. Đoàn Lê Giang: Những rạn nứt trong quan niệm văn học trung đại nửa cuối thế kỷ 19, Tập san KHXH & NV của trường  ĐH KHXH & NV TP.HCM số 17 năm 2001, tr.62
9. Đoàn Lê Giang: Từ di thần triều Minh đến trung thần triều Nguyễn – bước đầu tìm hiểu tâm sự của các nhà thơ Minh hương Nam Bộ Việt Nam/  從明朝遺臣到阮朝忠臣─試談越南南方的明鄉詩人的心事, tham luận trình bày tại Hội thảo quốc tế “Tư tưởng và văn hoá Khu vực Đông Á - điểm nhìn từ Việt Nam” (Internationnal Conference on East Asia’s Thought and Culture: Focus on Vietnam) tổ chức ngày 1 và 2 tháng 10 năm 2010 tại Đại học Thành Công/ Cheng Kung (Đài Nam, Đài Loan)
10. Đoàn Lê Giang: 越南南部汉喃文献：搜集整理与研究的现状和未来Tư liệu Hán Nôm Nam Bộ Việt Nam: thực trạng và triển vọng sưu tầm, nghiên cứu, tham luận trình bày tại Hội thảo khoa học quốc tế Chỉnh lý và nghiên cứu thư tịch Hán văn ngoài Trung Quốc 外域漢籍整理與研究國際學術研討會/ International Symposium on Collating and Researching  Overseas Chinese Classics, do Sở Nghiên cứu lịch sử歷史研究所, Viện KHXH Trung Quốc中國社會科學院tổ chức tại Đại học Sư phạm Tây Nam 西南師範大學, Trùng Khánh重慶, Trung  Quốc中國 từ 5-6 tháng 12 năm 2013
11. Đoàn Lê Giang: Thuyết “Tri ngôn dưỡng khí”, Dương Minh học và tư tưởng giáo dục của Võ Trường Toản, tr.14-25, Tạp chí Hán Nôm số 5 (120) tháng 11/ 2013
12. Đoàn Lê Giang: Võ Trường Toản, nhà Dương Minh học Việt Nam, Tạp chí Phát triển khoa học và công nghệ (Science & Technology Development Journal) của ĐHQG TP.HCM (ISSN 1859-0128) tập 16,  X3/2013, tr.131-138
13. Đoàn Lê Giang: Dương Minh học ở Việt Nam – nhìn trong bối cảnh Đông Á, Tham luận trình bày ở Hội thảo Quốc tế Nho học Đông Á : Truyền thống và hiện đại/ Confucianism in East Asia: Tradition And Modernity do Trung tâm nghiên cứu Trung Quốc và tập đoàn SUNWAH tổ chức ngày 28-29 tháng 3 năm 2015 tại trường  Đại học KHXH&NV-ĐHQG HN

1. Đoàn Lê Giang-Nguyễn Hoàng Trung: Sài Gòn thế kỷ XVIII qua ghi chép của thuyền nhân Nhật Bản, Tạp chí Văn hóa và du lịch số 27, tháng 1 năm 2016, mã số: ISSN : 1809-3720, tr.52-61
2. Lê Quang Trường, Bước đầu tìm hiểu thơ đi sứ của Trịnh Hoài Đức, đăng trên Thông báo Hán Nôm học Năm 2007, Viện Nghiên cứu Hán Nôm Hà Nội, 2008, tr.835- 859.
3. Lê Quang Trường, Ngô Nhân Tĩnh và tâm sự một Nho thần, Tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 6-2009, tr.57-73.
4. Lê Quang Trường, Khảo sát tình hình tư liệu và nghiên cứu về Gia Định tam gia thi, in trong Bình luận văn học, niên giám 2009, Nxb. Văn hoá Sài Gòn, 2010.
5. Lê Quang Trường, Quan niệm văn chương của Gia Định tam gia, Tạp chí Đại học Sài Gòn, số 04-2010, tr.126-136.
6. Lê Quang Trường, Giới thiệu bài tựa tập Gia Định tam gia thi và diện mạo bản khắc tập thơ, Tạp chí Hán Nôm, số 3-2011, tr.73-82.
7. Lê Quang Trường, Phụng khai tân cảng ký, văn bia ghi việc đào kênh Bảo Định ở Phú Kiết huyện Chợ Gạo tỉnh Tiền Giang, Tạp chí Hán Nôm, số 5-2012, tr.75-80.
8. Lê Quang Trường, Võ Trường Toản và yếu chỉ giáo dục, Tạp chí Văn hoá du lịch, 2013, tr.
9. Lê Quang Trường, Lê Quang Định từ chính sử đến những trang thơ, Tạp chí Đại học Sài Gòn, số chuyên đề Bình luận văn học, niên giám 2012, Hội Nghiên cứu và Giảng dạy văn học TP.HCM, 2013, tr.163-172.
10. Lê Quang Trường, Thăm chùa cổ Tiền Giang, đọc những câu đối hay, Tạp chí Văn hoá du lịch, số 10 (64), 3-2013, tr.54-61.
11. Lê Quang Trường, Đào Trí Phú và hai bài văn bia được phát hiện tại huyện Nhơn Trạch, tỉnh Đồng Nai, in trong Thông báo Hán Nôm học 2012, Viện nghiên cứu Hán Nôm, NXB Thế giới, Hà Nội, 2014, tr.779-792.
12. Lê Quang Trường, Trịnh Hoài Đức và tâm sự nho thần triều Nguyễn trên đường đi sứ Trung Quốc, Báo cáo Hội thảo quốc tế Việt Nam – Trung Quốc: mối quan hệ văn hoá, văn học trong lịch sử, Tp.HCM. 9-2011.
13. Lê Quang Trường, Văn bia Hán Nôm Nam Bộ
14. Lê Quang Trường, Thơ Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Định: Nghiên cứu và dịch thuật
15. Lê Quang Trường, Nghiên cứu cuộc đời và thơ văn Phan Thanh Giản
16. Nguyễn Đông Triều (đồng tác giả), Tìm trong di sản văn hoá phương Nam, NXB. Văn hoá – Văn nghệ, 2016
17. Nguyễn Đông Triều, “Đặc điểm nhân vật truyện Nôm bình dân”, Tạp chí Khoa học Xã hội, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam vùng Nam Bộ, số 10, năm 2005, tr.46-53
18. Nguyễn Đông Triều, “Nam Kinh Bắc Kinh truyện - Một dị bản sắp được bổ sung vào kho tàng truyện Nôm ở Việt Nam”’, Tạp chí Hán Nôm, số 2, năm 2006, tr.80-83
19. Nguyễn Đông Triều, Nguyễn Văn Hoài, “Giới thiệu một số văn bản Hán Nôm ở đình Châu Phú (Châu Đốc – An Giang)”, Tạp chí Hán Nôm, số 6, năm 2006, tr.73-78
20. Nguyễn Đông Triều, “Về một dị bản truyện Nôm Lâm Sanh tân thơ tìm được ở Tiền Giang”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, năm 2011, tr.73-80
21. Nguyễn Đông Triều, “Võ tướng Nam Bộ Lê Văn Đức và bài Tế trận vong bệnh cố tướng sĩ văn”, Tạp chí Hán Nôm, số 4, năm 2012, tr.69-76
22. Nguyễn Đông Triều, “Khúc ngâm Viếng bạn bằng chữ Nôm của một nữ sĩ họ Nguyễn (sưu tầm tại huyện Cái Bè tỉnh Tiền Giang)”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, năm 2013, tr.76-83
23. Nguyễn Đông Triều, “Giới thiệu bài thơ khóc hai chí sĩ Nam Bộ Phan Văn Đạt và Lê Cao Dõng”, Thông báo Hán Nôm học năm 2012, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Nxb. Thế Giới, quý 1 năm 2014, tr.770-778.
24. Nguyễn Đông Triều, “Hoành phi, đối liên ở Thị xã Gò Công và nội dung của đối liên trong một số ngôi chùa ở vùng đất ấy”, Thông báo Hán Nôm học năm 2013, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Nxb. Thế Giới, Hà Nội, tháng 12 năm 2014, tr.927-939.
25. Nguyễn Đông Triều, “Một văn bản Hán Nôm quý của Cụ Đồ Tư Mậu ở Tiền Giang”, Tạp chí Hán Nôm, số 2 (123), tháng 5 năm 2014, tr.62-75.
26. Nguyễn Đông Triều, “Nhân vật nữ trong truyện Nôm và vấn đề tài sắc mệnh”, Tạp chí Đại học Sài Gòn niên san Bình luận văn học 2013-2014, Hội Nghiên cứu và giảng dạy văn học TP.HCM, quí 3 năm 2014, tr.104-114.
27. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Di sản văn hóa Hán Nôm đình Bình An (Tuy Phong, Bình Thuận)”, Xưa và Nay, số 451, tháng 9 năm 2014, tr.52-55
28. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Tư liệu Hán Nôm ở đền thờ Châu Văn Tiếp”, Xưa và Nay, số 452, tháng 10 năm 2014, tr.48-50.
29. Nguyễn Đông Triều, “Nội tổ của Lê Văn Duyệt và ngôi mộ cổ ở Cái Bè - Tiền Giang”, Xưa và Nay, số 453, tháng 11 năm 2014, tr.57-59.
30. Nguyễn Đông Triều, Trần Thị Diệu Hiền, “Đối liên và bài thơ thạch khắc chùa Tiên Châu”, Xưa và Nay, số 454, tháng 12 năm 2014, tr.54-55.
31. Phan Mạnh Hùng, Nguyễn Đông Triều, “Ba đạo sắc phong cho Nguyễn Cư Trinh ở Công Thần miếu”, Xưa và Nay, số 455, tháng 1 năm 2015, tr.50-51.
32. Phan Mạnh Hùng, Nguyễn Đông Triều, “Thơ xuân Phan Thanh Giản”, Xưa và Nay, số 456, tháng 2 năm 2015, tr.63-64.
33. Nguyễn Đông Triều, Lê Anh Tuấn, “Một số tư liệu Hán Nôm ở Trung Nghĩa từ”, Xưa và Nay, số 457, tháng 3 năm 2015, tr.12-15.
34. Nguyễn Đông Triều, “Trần Phong sắc”, trong sách Một số nhân vật lịch sử đất phương Nam, NXB. Hồng Đức - Tạp chí Xưa và Nay, quý 2 năm 2015, tr.530-535.
35. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Vương Hữu Quang và bài thơ đề ở núi Ngô Khê (Hồ Nam, Trung Quốc)”, Xưa và Nay, số 459, tháng 5 năm 2015, tr.50-52
36. Nguyễn Đông Triều, “Hội quán Minh Hương dấu ấn văn hoá Việt và tư liệu Hán Nôm”, Xưa và Nay, số 459, tháng 5 năm 2015, tr.55-57
37. Nguyễn Đông Triều, “Tuệ Thành hội quán di tích lịch sử văn hoá của người Hoa ở TPHCM”, Tạp chí khoa học Văn hoá và Du lịch, số 22-23 (76), tháng 3 và tháng 5 năm 2015, tr.47-57
38. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Giới thiệu một số sách Hán Nôm về giáo dục, gia lễ lưu hành ở Miền Tây Nam Bộ”, Xưa và Nay, số 462, tháng 8 năm 2015, tr.44-47
39. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Sách Phật giáo viết bằng chữ Nôm ở Miền Tây Nam Bộ”, Xưa và Nay, số 464, tháng 10 năm 2015, tr.62-65
40. Nguyễn Đông Triều, “Bài văn của Phan Thanh Giản nói về cách yêu hoa”, Thông báo Hán Nôm học 2014, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Nxb. Thế giới, 2015, tr.868-874
41. Nguyễn Đông Triều, “Văn tế Hán Nôm và tinh thần nhân đạo dành cho tầng lớp thấp trong xã hội”, Xưa và Nay, số 469, tháng 3 năm 2016, tr.48-51
42. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Tổng trấn Gia Định thành Nguyễn Văn Nhơn và khu mộ cổ ở Sa-Đéc - Đồng Tháp”, Xưa và Nay, số 469, tháng 3 năm 2016, tr.22-26
43. Nguyễn Đông Triều, “Hai ngôi đình ở thôn Long Mỹ xưa”, Tạp chí khoa học quốc tế Văn hoá và Du lịch, số 2&3, tháng 3&5 năm 2016, tr.81-85
44. Nguyễn Đông Triều, “Chùa Ngọc Hoàng một di tích độc đáo ở Thành phố Hồ Chí Minh, Xưa và Nay, số 473, tháng 7 năm 2016, tr.45-48
45. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Di sản Hán Nôm Nhị Phủ hội quán”, trong sách Nam Bộ đất và người, tập 11, NXB. ĐHQG.HCM, 2016
46. Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng, “Thơ đề tháp cốt ở chùa Châu Viên và chùa Châu Nguơn (Châu Đốc-An Giang), trong sách Nam Bộ đất và người, tập 11, NXB. ĐHQG.HCM, 2016
47. Nguyễn Ngọc Quận, Đặc điểm của chữ Nôm Nam Bộ, đề tài KH cấp trường, chủ nhiệm, nghiệm thu 10/2013
48. Nguyễn Ngọc Quận, Phiên âm, chú giải và nghiên cứu chữ Nôm trong Kim cổ kỳ quan của Nguyễn Văn Thới, cấp ĐHQG, chủ nhiệm,2016-2018
49. Nguyễn Ngọc Quận, "The Nom characters in the South of Vietnam before early modern period"  (近代以前之越南南部喃字,Chữ Nôm Miền Nam trước thời cận đại), Proceedings of the International Conference on "Vietnam and China: Historical Cultural and Literature Relations - 越南與中國───歷史上的文化和文學關係", pp.112-121, ngày  16-17 tháng 9, 2011, tại ĐH KHXH và NV TP.HCM.
50. Nguyễn Ngọc Quận - Lê Quang Trường, "Tư liệu Hán Nôm Nam Bộ qua mấy đợt sưu tầm gần đây của Bộ môn Hán Nôm, khoa Văn học và Ngôn ngữ (Đại học KHXH&NV TP.HCM)", in trong Thông báo Hán Nôm học năm 2012 - Kỷ yếu Hội nghị  "Thông báo Hán Nôm học năm 2012", tr.581-590.
51. Nguyễn Ngọc Quận - Lý Hồng Phượng, "Kim cổ kỳ quan trong đời sống tâm linh của người dân Nam Bộ"
52. Nguyễn Văn Hoài (chủ nhiệm), Nghiên cứu và phiên dịch đối sánh Hảo cầu truyện và Hảo cầu tân truyện, Đề tài NCKH cấp Trường, Số 227/QĐ-XHNV-QLKH-DA, trường ĐH KHXH&NV TP.HCM, Từ tháng 04/2012 – 09/2013.
53. Nguyễn Văn Hoài (chủ nhiệm), Nghiên cứu và phiên dịch đối sánh Định tình nhân và Truyện Song Tinh, Đề tài NCKH cấp Trường, Mã số T2014-07/ HĐ-QLKH-DA, trường ĐH KHXH&NV TP.HCM, Từ tháng 04/2014 – 04/2015.
54. Nguyễn Văn Hoài, “Làng xưa Bình Thuỷ-Long Tuyền, một địa chí văn hoá thu nhỏ của đất Cần Thơ”, Tìm hiểu đặc trưng di sản văn hóa văn nghệ dân gian Nam Bộ, Nxb KHXH, 2004, Tr. 461-492.
55. Nguyễn Văn Hoài, “Chùa Nam Nhã”, Bước đầu tìm hiểu văn hóa dân gian Bình Thủy-Long Tuyền, Nxb Văn nghệ TP. HCM, 2005, Tr. 114-121.
56. Nguyễn Văn Hoài - Nguyễn Đông Triều, “Giới thiệu một số văn bản Hán Nôm ở Đình Châu Phú (Châu Đốc - An Giang)”, Tạp chí Hán Nôm, số 6 - 2006, Tr. 73-78.
57. Nguyễn Văn Hoài, “Mấy vấn đề văn học thông tục trong thư tịch Hán Nôm Việt Nam”, Bình luận văn học-Niên giám 2009, Nxb Văn hóa Sài Gòn, 2010, Tr. 158-179.
58. Nguyễn Văn Hoài, “Nguyễn Chánh Sắt, người đầu tiên phiên dịch Kim cổ kì quan ở Việt Nam”, Tạp chí Đại học Sài Gòn, số chuyên đề Bình luận văn học, niên san 2013-2014, Tr. 96-103.
59. Nguyễn Văn Hoài, “Thi pháp truyện thơ Nôm tài tử giai nhân và một số tiểu loại truyện thơ Nôm khác – nhìn từ góc độ nhân vật, cốt truyện”, Nghiên cứu văn học, số 4 - 2015, Tr. 100-111.
60. Nguyễn Văn Hoài, “Từ văn học thông tục Trung Quốc nghĩ về truyện thơ Nôm Việt Nam”, Những vấn đề ngữ văn-Tuyển tập 40 năm nghiên cứu khoa học của Khoa Văn học & Ngôn ngữ, Nxb ĐH Quốc gia TP. HCM, 2015, Tr. 844-857.
61. Nguyễn Văn Hoài, “Việc truyền nhập, tiếp nhận tiểu thuyết Trung Quốc ở Nhật Bản và Việt Nam thời trung đại”, Văn học Việt Nam và Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hoá, Nxb ĐH Quốc gia TP. HCM, 2015, Tr. 202-223.
62. Nguyễn Văn Hoài, “Yếu tố Phật giáo và tín ngưỡng dân gian trong truyện thơ Nôm có nguồn gốc bản địa Việt Nam”, Tạp chí khoa học Đại học Sài Gòn, số chuyên đề Bình luận văn học, niên san 2015, 13(38) tháng 3-2016, Tr. 122-131.

* PGS.TS., Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP.Hồ Chí Minh

Trong chương trình sưu tầm tư liệu Hán Nôm tại Nam bộ, chúng tôi sao chụp được một tập sách chữ Nôm, trong đó có khúc ngâm Viếng bạn. Bài khúc do một phụ nữ làm khá đặc sắc. Vì vậy chúng tôi giới thiệu bài khúc này.

Xem tiếp...

Trong lịch sử bang giao giữa Việt Nam và Trung Quốc, các cuộc tiếp xúc giữa các sứ giả hai nước diễn ra trong nhiều năm và kéo dài trong nhiều thế kỷ. Tư liệu thư tịch Hán Nôm ghi chép về lịch sử bang giao giữa Việt Nam và Trung Quốc còn khá nhiều, nhưng chắc chắn rằng việc lưu giữ không được đầy đủ. Trong kho sách Hán Nôm của Viện Nghiên cứu Hán Nôm và một số thư viện khác ở Việt Nam hiện lưu giữ được một khối lượng tác phẩm thơ văn viết bằng chữ Hán và chữ Nôm của các sứ thần Việt Nam đi sứ khá phong phú. Ý thức được giá trị về lịch sử và văn hóa của mảng thư tịch này, Viện Nghiên cứu Hán Nôm thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam hợp tác với Viện Nghiên cứu Văn sử thuộc Trường Đại học Phúc Đán Thượng Hải (Trung Quốc) tiến hành sưu tập, chỉnh lý, biên tập và xuất bản các tư liệu thư tịch Hán Nôm dưới dạng tùng thư với tên gọi Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành 越南漢文燕行文献集成. Bộ Tập thành này bao gồm các tác phẩm được viết bằng chữ Hán trong các chuyến đi sứ của sứ thần Việt Nam sang Trung Hoa trên đoạn đường đi từ Mục Nam Quan đến Yên Kinh, hiện đang lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, nơi tập trung chủ yếu thư tịch Hán Nôm trong cả nước.

Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành bao gồm những ghi chép bằng chữ và đồ họa được các sứ giả Việt Nam đi sứ Trung Hoa trong lịch sử, trình bày theo hình thức thơ ca hoặc văn xuôi, nhưng chủ yếu là thơ ca, nội dung ghi lại về đất nước, con người, phong tục tập quán và cảnh quan của Trung Quốc trên chặng đường đi sứ, trong đó có những bài thơ miêu tả nỗi niềm xa quê của các sứ thần Việt Nam. Đây là những tư liệu rất có giá trị khi nghiên cứu về đất nuớc Trung Quốc qua sự ghi chép của các sứ thần Việt Nam, giúp cho các học giả Trung Quốc có sự đánh giá đúng đắn về Trung Quốc với tinh thần khoa học “Trung Quốc nhìn từ bên ngoài”.

Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thànhgiới thiệu 79 tác phẩm 
của hơn 60 tác giả người Việt Nam, cùng 1 người Trung Quốc và một số khuyết danh. Tác phẩm được lựa chọn giới thiệu trong Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thànhsớm nhất là Giới hiên thi cảo 界軒詩稿của Nguyễn Trung Ngạn 阮中岸(1289-1370), danh sĩ nhà Trần soạn; trải qua các thời kỳ lịch sử, và muộn nhất là tác phẩm Trung châu thù ứng tập 中州酬應集 hay Yên thiều vạn lý tập 燕軺萬里集 của Bùi Văn Dị 裴文 (礻異)(1832 - ?), danh sĩ triều Nguyễn.

Hình thức xuất bản Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành là lấy nguyên bản làm chính, đi kèm từng bộ sách là những giải thích trích yếu giản lược về tác giả, về văn bản tác phẩm cùng bạn đọc.

Mỗi một tác phẩm giới thiệu trong Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành bao gồm các yếu tố sau đây:

1) Tên sách đầy đủ, số quyển, số tập sách và số trang.

2) Họ và tên, triều đại của người biên tập hoặc người biên soạn.

3) Thuyết minh giới thiệu những điểm chính của văn bản.

4) Tên của đơn vị lưu giữ tư liệu thư tịch, ký hiệu, …

Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thànhnằm trong chương trình hợp tác nghiên cứu khoa học giữa Viện Nghiên cứu Hán Nôm thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam và Viện Nghiên cứu Văn sử thuộc Đại học Phúc Đán Thượng Hải Trung Quốc, mỗi bên có 5 người tham gia sưu tập, chỉnh lý và biên tập. Phía Trung Quốc gồm có: Cát Triệu Quang, Hạ Thánh Đạt, Uông Dũng Hào, Trần Chính Hoằng và Hàn Kết Căn. Phía Viện Nghiên cứu Hán Nôm, ngoài 5 người tham gia chính được đề tên gồm: Trịnh Khắc Mạnh, Đinh Khắc Thuân, Lê Thu Hương, Vương Thị Hường và Phạm Ngọc Hường; còn có cán bộ Phòng Ứng dụng tin học của Viện đảm nhận công việc số hóa tư liệu, chúng tôi bày tỏ lòng cảm ơn chân thành.

Việt Nam Hán văn Yên hành văn hiến tập thành đã được Nhà xuất bản Phúc Đán Thượng Hải xuất bản và phát hành gồm 25 tập vào tháng 6 năm 2010.

Xin trân trọng giới thiệu.

Nguồn: Tạp chí Hán Nôm, Số 3 (100) 2010; Tr. 82

http://www.hannom.org.vn/detail.asp?param=1925&Catid=846

Ảnh: Sách Hoàng Việt địa dư chí 皇越地輿志 của Lương Thúc Đàm

Lần theo sử sách chúng ta thấy, nhà nước Việt Nam từ thời Lý đã quan tâm tới việc đo vẽ bản đồ lãnh thổ quốc gia. Theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục 欽定越史通鋻綱目thì: “Năm 1076,… Lý Thường Kiệt đã cho vẽ bản đồ hình thế núi sông ở ba châu Bố Chính, Ma Linh và Địa Lý”(1). Sách Đại Việt sử ký toàn thư 大越史記全書ghi: “Năm Chính Long Bảo Ứng thứ 10 (1172) đời vua Lý Anh Tông, mùa xuân tháng 2, nhà vua lại đi tuần các hải đảo ở địa giới các bang Nam Bắc, vẽ bản đồ(2). Các triều vua sau này đã noi theo triều Lý tiếp tục thực hiện việc đo vẽ bản đồ đất nước. Thời Lê Thánh Tông (năm 1470) định bản đồ trong cả nước và sau có tập Hồng Đức bản đồ 洪德版圖. Thời Lê Trung hưng, Đỗ Bá vẽ Thiên Nam tứ chí lộ đồ 天南四至路圖. Thời Nguyễn có bản đồ đời Đồng Khánh với tiêu đề Đồng Khánh địa dư chí 同慶地輿志. Còn ghi chép về địa lý đất nước, từ thời Lê sơ chúng ta đã có tác phẩm Nam Việt dư địa chí 南越輿地誌 của Nguyễn Trãi (1380 - 1442), ghi về địa lí Việt Nam từ thời Kinh Dương Vương đến thời Lê. Các thế kỉ sau, loại sách dư địa chí do người Việt Nam biên soạn tiếp tục phát triển. Thời Mạc Cảnh Lịch (1548 - 1553) có cuốn Ô châu cận lục 烏州近錄 do Dương Văn An biên soạn viết về địa lí Ô châu (vùng đất từ Quảng Bình đến Quảng Nam). Thời Lê Trung hưng có Phủ biên tạp lục 撫邊雜錄 do Lê Quý Đôn soạn năm Lê Cảnh Hưng thứ 37 (1776) ghi chép về địa lí, lịch sử xứ Thuận Hóa và Quảng Nam. Đặc biệt đến triều Nguyễn, thể địa chí ở nước ta rất phát triển, như: Đại Nam quốc cương giới vựng biên 大南國疆界彙編của Hoàng Hữu Xứng, Đại Việt địa dư toàn biên 大越地輿全編của Phương Đình Nguyễn Văn Siêu, Hoàng Việt địa dư chí 皇越地輿志, Nam quốc địa dư chí 南國地輿誌 của Lương Thúc Đàm, v.v...(3). Điều này chứng tỏ, Việt Nam trong lịch sử xây dựng và bảo vệ đất nước, từ thời Lý đến thời Nguyễn, nhà nước đã luôn quan tâm đến cương giới lãnh thổ của tổ quốc, cả đất liền lẫn hải đảo. Việc khảo sát, đo đạc bản đồ đất nước diễn ra khá thường nước diễn ra khá thường xuyên, nhất là thời Nguyễn và quần đảo Hoàng Sa cũng luôn nằm trong kế hoạch khảo sát, đo đạc, cắm mốc và vẽ bản đồ của nhà nước.

Các nhà nghiên cứu Việt Nam và quốc tế đã căn cứ vào các tư liệu lịch sử, bản đồ bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau ở trong nước cũng như ngoài nước, để chứng minh sự thật lịch sử là: Hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa ở biển Đông, từ lâu đã được dân tộc Việt Nam gìn giữ, quản lý, khai thác và khẳng định chủ quyền của mình. Trong bài viết này, chúng tôi tiếp tục đưa ra những tư liệu Hán Nôm ghi chép về những chuyến đi khảo sát quần đảo Hoàng Sa vào thời Nguyễn của người Việt Nam để làm phong phú thêm những tư liệu nhằm tiếp tục khẳng định hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa ở biển Đông là phần lãnh thổ thiêng liêng của Việt Nam.

1. Những ghi chép trong sử sách thời Nguyễn

Thời Nguyễn, khi hàng hải ở Việt Nam phát triển, các vua Nguyễn hàng năm thường xuyên phái người ra quần đảo Hoàng Sa để đo đạc, cắm mốc, vẽ bản đồ mang trình tấu triều đình. Chúng tôi xin nêu một số chuyến đi khảo sát quần đảo Hoàng Sa của người Việt Nam vào các triều vua thời Nguyễn như sau:

Bộ Đại Nam thực lục 大南實錄 do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn từ năm Minh Mệnh thứ 2 (1821) đến năm Duy Tân thứ 3 (1909) và lần lượt cho in từ năm Thiệu Trị thứ 4 (1844) đến năm Duy Tân thứ 3 (1909). Đây là bộ sử biên niên của triều Nguyễn, ghi lại giai đoạn lịch sử 300 năm, từ khi Nguyễn Hoàng xưng chúa ở Đàng Trong (1558), đến năm Đồng Khánh thứ 3 (1888), được chia làm 2 phần: Đại Nam thực lục tiền biên 大南實錄前編gồm 12 quyển và Đại Nam thực lục chính biên 大南實錄正編gồm 548 quyển. Bộ ván khắc Đại Nam thực lụchiện đang được lưu giữ tại Trung tâm lữu trữ quốc gia 4 (Đà Lạt), được Tổ chức UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thế giới năm 2009, văn bản in hiện đang được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm.

Theo những ghi chép trong bộ Đại Nam thực lục chính biên, vua Gia Long khi thiết lập vương triều Nguyễn, đã tiếp tục công việc của các chúa Nguyễn và phái người đi thăm dò đường biển ra đảo Hoàng Sa, để tiếp tục đo đạc, cắm mốc, vẽ bản đồ và khẳng định chủ quyền của nhà nước Đại Nam đối với quần đảo này, xin nêu một số ví dụ:

Năm Gia Long thứ 14 (1815), vua Gia Long đã sai đội Hoàng Sa đi thăm dò đường biển, đi ra quần đảo Hoàng Sa: “乙亥嘉隆十四年春二月...(4)遣黃沙隊范光影等往黃沙探度水程/ Tháng 2 năm Ất Hợi niên hiệu Gia Long thứ 14 (1815). Sai đội Hoàng Sa là bọn Phạm Văn Ảnh ra Hoàng Sa thăm dò đường biển”. (A.2772/9, Đệ nhất kỷ, Q.50, tờ 6a). Năm Gia Long thứ 15 (1816), vua Gia Long lại tiếp tục phái đội Hoàng Sa đi thăm dò đường biển, đi ra quần đảo Hoàng Sa: “丙子嘉隆十五年春三月... 命水軍及黃沙隊乘船往黃沙探度水程/ Tháng 3 mùa xuân năm Bính Tý niên hiệu Gia Long thứ 15(1816). Sai thủy quân và đội Hoàng Sa đi thuyền đến Hoàng Sa thăm dò đường biển”. (A.2772/9, Đệ nhất kỷ, Q.52, tờ 15a). Và một điều hết sức quan trọng mà Đại Nam thực lục ghi được là “丁丑嘉隆十六年夏六月... 瑪羔船泊沱曩以黃沙圖獻賞銀二十兩/ Tháng 6 mùa hạ năm Đinh Sửu niên hiệu Gia Long thứ 16 (1817). Thuyền Ma Cao đậu tại Đà Nẵng đem bản đồ Hoàng Sa dâng trình. (Nhà vua) thưởng cho 20 lạng bạc”. (A.2772/9, Đệ nhất kỷ, Q.55, tờ 19b). Như vậy, tiếp theo các chúa Nguyễn, vua Gia Long đã luôn quan tâm tới quần đảo Hoàng Sa, coi đây là lãnh thổ thiêng liêng của quốc gia, thường xuyên phái người ra đây để thăm dò. Điều đặc biệt là, tàu thuyền của nước ngoài có bản đồ Hoàng Sa đã đem trình vua Gia Long, mà không trình bản quốc, điều này cho thấy, trong quan niệm và nhận thức của họ quần đảo Hoàng Sa là của Đại Nam bấy giờ và phải dâng trình vua Đại Nam, nhà nước đang quản lý quần đảo này.

Thời vua Minh Mệnh, việc thăm dò và khảo sát đo đạc quần đảo Hoàng Sa được nhà nước tiến hành thường xuyên, có qui mô hơn và cụ thể hơn. Theo ghi chép của Đại Nam thực lục, cụ thể như sau: “甲午明命十五年春三月... 遣監城隊長張福仕與水軍二十餘人乘船往廣義黃沙處描取圖本/ Tháng 3 mùa xuân năm Giáp Ngọ niên hiệu Minh Mệnh thứ 15 (1834). Sai Giám thành đội trưởng Trương Phúc Sĩ cùng thủy quân hơn 20 người đi thuyền đến đảo Hoàng Sa thuộc Quảng Ngãi vẽ bản đồ”. (A.2772/26, Đệ nhị kỷ, Q.122, tờ 32b). Hai năm sau, việc khảo sát quần đảo Hoàng Sa được vua Minh Mệnh ra lệnh hết sức cụ thể và với qui mô lớn hơn, hơn nữa vua Minh Mệnh còn cho cắm mốc để khẳng định chủ quyền quốc gia: “丙申明命十七年春正月... 工部奏曰本國海彊黃沙處最是險要前者曾派描繪圖本而形勢廣邈僅得一處亦未明浙所應年常派往遍探以熟海程請自本年以後每屆正月下旬遴派水軍弁兵及監城乘烏船一艘以二月上旬抵廣義據廣義平定二省雇撥民船四艘向引駛往黃沙的處不拘何島嶼沙洲凡駛到者即照此處長橫高廣周圍及四近海水淺深有無暗沙石磧險易形勢如何詳加相度描取圖本再照起行日由何海口出洋望何方向駛到此處據所歷水程計算約得几里又於其處望入海岸正對是何省轄何方向斜對是何省轄何方向約略隔岸几里一一點說明白遞回程進帝允其奏遣水軍率隊范有日率兵船往準帶隨木牌十到處豎立為誌(牌長五尺闊五寸厚一寸面刻明命十七年丙申水軍正隊長率隊范有日奉命往黃沙相度至此留誌等字) / Tháng Giêng, mùa xuân năm Bính Thân niên hiệu Minh Mệnh thứ 17 (1836)… Bộ Công tâu: Cương giới mặt biển nước ta có xứ Hoàng Sa rất hiểm yếu. Trước đây đã sai người vẽ bản đồ mà hình thế xa rộng, mới chỉ được một nơi, cũng chưa rõ ràng. Hàng năm thường phái người đi thăm dò khắp nơi để thông thuộc đường biển. Từ năm nay trở về sau, mỗi khi đến hạ tuần tháng giêng, xin phái Biền binh thủy quân và Giám thành đáp một chiếc thuyền, đến thượng tuần tháng hai thì đến hai tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định thuê bốn thuyền của dân, theo hướng đến đúng xứ Hoàng Sa, không cứ đảo nào, hòn nào, bãi cát nào, phàm khi đến nơi thì xem xét ngay xứ đó chiều dài, chiều rộng, chiều cao, chu vi và mực nước biển chung quanh nông sâu, có bãi ngầm, đá ngầm hay không, hình thế hiểm trở, bình dị thế nào, phải đo đạc tường tận, vẽ thành bản đồ. Lại xét ngày khởi hành, từ cửa biển nào ra khơi, ngắm phương hướng nào đến xứ đó, căn cứ vào đường đi, tính ước lượng bao nhiêu dặm. Lại từ xứ ấy trông vào bờ biển, chiếu thẳng vào tỉnh hạt nào, đối chênh chếch là tỉnh hạt nào, phương hướng nào, cách bờ biển chừng bao nhiêu dặm, nhất nhất ghi lại, thuyết minh rõ ràng, đem về dâng trình. Nhà vua chuẩn y lời tâu, sai Suất đội thủy quân Phạm Hữu Nhật đem binh thuyền đi, lại chuẩn cho mang theo (mỗi thuyền) 10 cọc gỗ đến nơi đó dựng lên để đánh dấu. (Mỗi cọc gỗ dài 5 thước, rộng 5 tấc, dày một tấc. Trên mặt cọc gỗ khắc các chữ Minh Mệnh thập thất niên = Năm Minh Mệnh thứ 17 (1836). Năm Bính Thân, Chánh đội trưởng Suất đội thủy quân Phạm Hữu Nhật vâng mệnh đi Hoàng Sa đo đạc và cắm mốc”. (A.2772/32, Đệ nhị kỷ, Q.165, tờ 24b-25a). Với những quan tâm của vua Minh Mệnh và sự cố gắng của các quan viên, nên vào năm 1838, vua Minh Mệnh đã có bản vẽ tường tận hơn về quần đảo Hoàng Sa: “戊戌明命十九年秋七月朔…工部員外郎杜懋賞奉派往黃沙公回以圖進帝以其經歷多所相度詳悉比節次派員稍勝杜懋賞及在行人等各加賞衣褲錢之/ Ngày 1 tháng 7 mùa thu năm Mậu Tuất niên hiệu Minh Mệnh thứ 19 (1838). Công bộ Viên ngoại lang Đỗ Mậu Thưởng vâng mệnh đi thực hiện công vụ ở Hoàng Sa trở về đem bản đồ dâng trình. Nhà vua thấy (viên này) đi thăm dò nhiều nơi, đo vẽ tường tận, so với phái viên các lần trước thì hơn hẳn. Đỗ Mậu Thưởng và các người cùng đi, mỗi người được thưởng thêm áo quần và tiền. (A.2772/32, Đệ nhị kỷ, Q.194, tờ 7b-8a).

Trong một bộ sử khác của triều Nguyễn là Quốc triều chính biên toát yếu 國朝正編撮要cũng ghi chép khá chi tiết về việc người Việt Nam đo vẽ quần đảo Hoàng Sa: “遣水軍率隊范有日率兵船往廣義駛往黃沙的處不拘何島嶼何沙洲凡長橫高廣周圍及四近有無暗沙石磧險易形勢如何海口所應水程算的幾里海嶼是何處地方一一明白準帶隨木牌到處豎立為誌描繪圖本遞回程進/ Sai Thủy quân Suất đội Phạm Hữu Nhật đem binh thuyền đến Quảng Ngãi, thẳng tới bãi Hoàng Sa, không kể đảo nào, cồn cát nào, chiều dài, chiều ngang, chiều rộng, chiều cao, chu vi và bốn phía gần đó có bãi cát, bãi đá ngầm hay không, hình thế hiểm trở thế nào? Từ cửa biển ra đó đường thủy bao nhiêu dặm, gần bờ biển địa phương nào? Nhất nhất ghi chép rõ ràng, chuẩn cho mang cọc gỗ cắm mốc làm dấu, đo vẽ bản đồ đem về dâng trình”. (VHv.1581/2, tờ 118a-118b).

2. Các văn bản pháp qui của nhà nước thời Nguyễn

Bên cạnh những tư liệu lịch sử ghi lại các đợt đi khảo sát, đo vẽ và cắm mốc ở quần đảo Hoàng Sa của người Việt Nam thời Nguyễn, còn các tài liệu mang tính pháp qui của nhà nước ban hành cũng ghi chép hết sức tường tận về vấn đề này, đó là tài liệu Châu bản 硃本. Châu bản là các tập văn bản được vua ngự phê hay ngự lãm và có ghi bút tích bằng mực son. Qua các điều tra lưu trữ thì Châu bản hiện nay chỉ còn ở triều Nguyễn. Hiện ở Trung tâm Lưu giữ Quốc gia I thuộc Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước đang quản lý 734 tập của các thời vua triều Nguyễn, mỗi tập có tới vài trăm văn bản(5). Viện Nghiên cứu Hán Nôm cũng đang quản lý 64 cuộn microfilm Châu bản triều Nguyễn do Thư viện Viện Harvard-Yenching Hoa Kì trao tặng(6). Châu bản là những tài liệu lịch sử còn giữ được nguyên bản và độc bản, mang đậm nét dấu ấn của một thời đại; là nguồn tư liệu hết sức có giá trị khi nghiên cứu lịch sử, chính trị, văn hóa, pháp luật, kính tế, v.v... của đời sống xã hội đương thời.

Qua khảo cứu chúng tôi tìm thấy có vài chục văn bản Châu bản triều Nguyễn ghi chép khẳng định hai quần đảo Hoàng Sa - Trường Sa thuộc chủ quyền lãnh thổ Việt Nam và do nhà nước Việt Nam quản lý. Về việc các vua triều Nguyễn đãpháingười đi thăm dò, khảo sát đường biển, cắm mốc và vẽ bản đồ ở quần đảo Hoàng Sa đã được các Châu bản ghi lại cũng khá đầy đủ và chi tiết.

- Châu bản thứ nhất: ghi ngày 12 tháng 2 năm Minh Mệnh thứ 17 (1836). Phần chữ Hán xem Ảnh 1.

Dịch nghĩa:

Ngày 12 tháng 2 năm Minh Mệnh thứ 17 (1836)

Bộ Công phúc trình:

Nay tiếp nhận công văn của Nội các vâng mệnh giao cho Bộ thần (trong đó) có Châu phê: Các thuyền được phái đi Hoàng Sa, mỗi thuyền mang 10 mộc bài (cột gỗ, mỗi cột dài 4 đến 5 thước, dầy 1 tấc - dòng chữ này do nhà vua Minh Mệnh viết bên cạnh) viết to khắc sâu dòng chữ: Ghi họ tên viên Cai đội thủy quân năm Bính Thân Minh Mệnh thứ 17 (1836) vâng mệnh đi khảo sát Hoàng Sa. Đến Hoàng Sa thì cắm mốc đánh dấu. Hãy tuân mệnh.

Lần này, viên Chánh Đội trưởng Thủy quân được cử đến Hoàng Sa là Phạm Hữu Nhật, giờ Mão hôm trước đã đi thuyền từ cửa Thuận An đến tỉnh (Quảng) Ngãi. Bộ thần xin cho chuẩn bị gấp cột gỗ đủ số, báo ngay cho tỉnh Quảng Ngãi, chuyển gấp (số cột gỗ ấy) cho viên này. Vậy xin phúc trình.

- Châu bản thứ hai: ghi ngày 13 tháng 7 năm Minh Mệnh thứ 18 (1837). Phần chữ Hán xem Ảnh 2.

Dịch nghĩa:

Thần Hà Duy Phiên, thần Lý Văn Phức vâng mệnh truyền dụ:

Trước đây đã phái Thủy sư, Giám thành cùng binh dân thuyền 2 tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi đến khảo sát Hoàng Sa. Nay đã trở về. Trừ viên Thủy sư Suất đội Phạm Văn Biện do Kinh đô phái đi về quá hạn. Viên dẫn đường do tỉnh phái đi là Vũ Văn Hùng, Phạm Văn Sênh, lái thuyền Lưu Đức Trực tất cả gồm 4 người đã có chỉ trách phạt, đánh đòn. Còn binh dân cùng đoàn lênh đênh trên biển khơi cũng rất vất vả, nên xét ban ân binh đinh mỗi viên thưởng cho 1 tháng lương tiền, dân phu mỗi viên thưởng tiền 2 quan, trong đó các viên phu thuyền do tỉnh sai phái đi cho về quê làm ăn. Riêng viên Biền chức Giám thành phạm lỗi là Trương Viết Soái, trước là Đốc biện trông coi việc luyện thuốc súng đã có sơ suất mắc lỗi bị xử phạt trảm giam hậu (chém đầu nhưng giam đợi đến mùa thu mới xét xử), năm ngoái được sai phái đi Hoàng Sa và đi hiệu lực xây dựng thành Gia Định để chuộc tội. Nay lại được sai phái đi khảo sát Hoàng Sa, tuy đã đến khảo sát 11 nơi bãi cát và các đảo, việc đo vẽ bản đồ chưa thật chu đáo nên nhiều lần bị đầy đi làm việc khổ sai và cũng biết hối cải, nên gia ân tha cho viên Trương Viết Soái, cho về làm lính ở vệ Giám thành, đợi sau tùy việc sai phái để cho viên đó chuộc lỗi cũ. Hãy tuân mệnh.

Lại vâng mệnh ghi rõ 22 họ tên các viên binh đinh, 20 viên Thủy sư, 2 viên Giám thành và 31 dân phu đi Hoàng Sa đợt này, đính kèm phía sau.

Thần Nguyễn Văn Hựu vâng mệnh soạn thảo

Thần Hà Duy Phiên, thần Lý Văn Phức vâng mệnh đọc duyệt.

- Châu bản thứ ba: ghi ngày 2 tháng 4 nhuận năm Minh Mệnh thứ 19 (1838). Phần chữ Hán xem Ảnh 3.

Dịch nghĩa:

Bộ Công tâu:

Vâng mệnh chiếu xét khoản cử người đến Hoàng Sa, Bộ thần đã bàn xin đến hạ tuần tháng 3 ra khơi đến (Hoàng Sa) để đo vẽ khảo sát toàn bộ xứ đó, đến hạ tuần tháng 6 thì trở về. Vâng theo sự phê chuẩn của nhà vua, đã sao gửi cho 2 tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi thực hiện và tuyển chọn các viên Thị vệ, Khâm thiên Giám thành cùng Thủy sư, binh thuyền phái đi trước. Nay tiếp nhận được tờ tư của tỉnh Quảng Ngãi trình bầy cụ thể từng mục rằng binh thuyền ở Kinh được phái đi, ngày 21 tháng 3 đã đến. Dân thuyền tỉnh Bình Định ngày 3 tháng 4 cũng đã đến. Viên dẫn đường Phạm Văn Sênh ngày 9 tháng đó cũng đã đến. Theo sự trình bày chi tiết của Phái viên thì từ ngày 10 đến ngày 26 tháng 4, gió Đông liên tục thổi, không tiện cho việc ra khơi. Viên Cai tỉnh quan sát cũng thấy như vậy, khẩn thiết xin đợi đến khi có gió Nam thổi thì thuận tiện cho việc đưa thuyền ra khơi ngay và tiếp tục báo về. Bộ thần vâng mệnh chiếu xét: Việc đi khảo sát đo đạc ở Hoàng Sa đã có hạn định rõ ràng là hạ tuần tháng 3 thì xuất phát ra khơi, nhưng vì hướng gió và con nước chưa tiện, kéo dài (hạn định) đến hạ tuần tháng 4 mà vẫn chưa ra khơi được là quá hạn. (Bộ thần) căn cứ vào sự thực tấu trình đầy đủ.

Thần Lê Văn Côn vâng mệnh soạn thảo

Thần Hà Duy Phiên, thần Phạm Thế Trung vâng mệnh đọc duyệt.

- Châu bản thứ tư: ghi ngày 21 tháng 6 năm Minh Mệnh thứ 19 (1838). Phần chữ Hán xem Ảnh 4.

Dịch nghĩa:

Bộ Công tâu:

Nay tiếp nhận các viên Đỗ Mậu Thưởng, Thị vệ Lê Trọng Bá thuộc ty của bộ thần (đi thực hiện công vụ ở Hoàng Sa) đã trở về. Bộ thần đã hỏi qua, các viên đó trình bày lần này (đoàn khảo sát) đã đến được 25 đảo thuộc 3 vùng (trong đó kiểm tra lại 12 đảo hàng năm các đoàn đã đến, 13 đảo chưa có đoàn nào đến). Nhưng theo viên dẫn đường Vũ Văn Hùng thì toàn bộ xứ Hoàng Sa có 4 vùng, lần này khảo sát được 3 vùng, còn một vùng ở phía Nam, nơi này cách nơi kia khá xa, gió Nam lại thổi mạnh, việc khởi hành đến đó không tiện, phải đợi gió thuận thì muộn, xin đợi đến sang năm (cử thuyền) đến đó. Lại xem xét 4 bản đồ mang về, (có 3 bức vẽ riêng từng vùng, một bức vẽ chung), cùng một bản nhật ký chưa được tu sửa hoàn chỉnh, xin cho Bộ thần thẩm tra kỹ và sức cho họ chỉnh sửa hoàn thiện để dâng trình. Lại theo những người này tường trình, trong chuyến đi này họ đã thu được 1 súng đại bác bọc đồng, các loại đá san hô đỏ, các loại chim, rùa biển. Nay đã mang về. Dám xin làm tờ tâu trình.

Thần Thang Huy Thận vâng mệnh soạn thảo.

Thần Hà Duy Phiên, thần Lý Văn Phức vâng mệnh đọc duyệt.

- Châu bản thứ năm: ghi ngày 19 tháng 7 năm Minh Mệnh thứ 19 (1838). Phần chữ Hán xem Ảnh 5.

Dịch nghĩa:

Quan Bố chính sứ tỉnh Quảng Ngãi được ghi công 7 lần là Đặng Đức Thiệm kính cẩn tấu trình việc xin miễn trừ các hạng thuế thuê thuyền đi làm việc công, cúi mong bề trên soi xét. Ngày tháng giêng năm nay, tiếp nhận lệnh sai người đi lo liệu việc công ở Hoàng Sa của Bộ Công, trong đó có một khoản: Năm nay kỳ hạn sai người ra khơi đến xứ Hoàng Sa để khảo sát, đo vẽ toàn bộ vùng đó, thời gian định vào hạ tuần tháng 3 đến hạ tuần tháng 6 thì về thẳng cửa Thuận An đến Kinh. Bộ thần ấy còn gửi tư lệnh cho tỉnh thần thuê, điều động trước 2 thuyền cùng dân phu và dân thuyền để chuẩn bị cho việc sai phái, thay người. Vâng theo chỉ chuẩn của nhà vua, lần này thần đã thuê, điều động 2 chiếc thuyền lớn tại bản hạt cùng với 2 thuyền của tỉnh Bình Định đang neo đậu tại đấy theo Phái viên đến Hoàng Sa thực hiện công vụ.

- Văn bản thứ 6 (văn bản Lý Sơn), ghi ngày 15 tháng 4 năm Minh Mệnh thứ 15 (1834). Phần chữ Hán xem Ảnh 6.

Dịch nghĩa:

Quan Bố chính, Án sát tỉnh Quảng Ngãi thực hiện việc cấp bằng.

Theo tờ tư của Bộ Binh nhận được tháng trước nói rằng: Vâng theo sắc lệnh (của nhà vua) cho Bộ, bảo trước tiên hãy chuẩn bị điều động trước 3 chiếc chinh thuyền, cho tu sửa chắc chắn đợi tại Kinh, các phái viên và Biền binh thủy quân đi trước để hiệp đồng đến thám sát các xứ của Hoàng Sa. Hãy tuân mệnh.

(Kính vâng, tỉnh thần) chọn thuê, điều động trong tỉnh 3 chiếc thuyền nhanh, nhẹ cùng các vật dụng cần thiết của thuyền, các vật đó đều cho tu bổ. Lại chọn Vũ Văn Hùng, người từng được cử đi năm trước và chọn thêm những người thông thạo đường biển trong số dân phu ven biển sung làm thủy thủ chèo thuyền trước sau, cốt sao chọn được mỗi thuyền 8 người cộng 24 người. Đến hạ tuần tháng 3 thì thuận gió, cho thuyền ra khơi.

Nay các việc lo liệu xong xuôi, các phái viên đã đi thuyền nhẹ đến. Nay thấy số dân thạo sông nước là bọn Đặng Văn Xiểm có thể đảm nhận được việc lái thuyền, xứng đáng được cấp bằng, hãy đi một chiếc thuyền dẫn các viên thủy thủ đi theo các phái viên binh lính và Vũ Văn Hùng đến Hoàng Sa thực hiện công vụ. Chuyến đi này có tầm quan trọng đặc biệt, cần phải dốc sức thực hiện cho thực sự ổn thỏa. Nếu sao nhãng sơ suất định trọng tội.

Thời Thiệu Trị, việc phái người đi khảo sát quần đảo Hoàng Sa cũng nằm trong kế hoạch của nhà nước, do điều kiện khách quan cứ hoãn đi hoãn lại, nhưng dù sao cũng thể hiện một thái độ khẳng định chủ quyền của quốc gia Đại Nam đối với quần đảo Hoàng Sa. Chúng tôi xin giới thiệu 2 Châu bản thời Thiệu Trị.

- Châu bản thứ bảy: ghi ngày 26 tháng Giêng năm Thiệu Trị thứ 7 (1847). Phần chữ Hán xem Ảnh 7.

Dịch nghĩa:

Bộ Công tâu (Châu phê: đình (dừng lại): Vâng sắc giao cho Bộ lưu giữ hồ sơ ghi ngày tháng 6 năm Thiệu Trị thứ 5 (1845) hoãn việc phái người đi thăm dò, khảo sát Hoàng Sa, đến năm sau phúc trình lại đợi chỉ. Hãy tuân mệnh. Nay xin phúc tâu việc có nên phái người đi [thăm dò, khảo sát Hoàng Sa] nữa hay không ? Tâu trình đợi chỉ.

- Châu bản thứ tám: ghi ngày 28 tháng 12 năm Thiệu Trị thứ 7 (1847). Phần chữ Hán xem Ảnh 8.

Dịch nghĩa:

Bộ Công tâu (trong văn bản có chữ “đình” (dừng) do vua Thiệu trị phê): Chiểu theo lệ, xứ Hoàng Sa là cương giới trên biển của nước ta, hàng năm có phái binh thuyền đến thăm dò để thông thuộc đường biển. Ngày tháng 6 năm Thiệu Trị thứ 5 (1845), vâng theo lời Thánh dụ: năm Thiệu Trị thứ 6 (1846), hoãn việc phái binh thuyền (đi khảo sát), đến năm sau tiếp tục. Hãy tuân mệnh. Đến ngày tháng giêng năm nay, bộ thần đã trình đủ lý do xin tiếp tục, đã được Châu phê: cho (dừng lại). Vả lại sang xuân, đã đến kỳ đi khảo sát, mà việc cần thiết là phải chuẩn bị thật đầy đủ. Nhưng xét thấy lúc này công việc quá bận, nên việc đi khảo sát đầu xuân năm nay xin được dừng lại, đợi đến năm sau hãy cho tiếp tục”(7).

Như vậy chúng ta có đến 6 tài liệu (trong đó có 5 Châu bản và 1 lệnh) thời Minh Mệnh ghi rõ việc hàng năm theo lệ từ tháng 3 đến tháng 6 cử người ra quần đảo Hoàng Sa khảo sát. Còn thời Thiệu Trị có 2 Châu bản có ghi việc đi khảo sát quần đảo Hoàng Sa nhưng do những điều kiện khác nhau nên phải hoãn lại. Đây là những văn bản pháp qui của nhà nước đã khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa.

3. Một vài nhận xét

Các tư liệu lịch sử và các công văn của nhà nước (Châu bản) đã thể hiện nhất quán, hàng năm người Việt Nam ra quần đảo Hoàng Sa để thăm dò đường biển, đo đạc, cắm mốc, xây đền miếu, dựng bia và vẽ bản đồ các khu thuộc quần đảo này. Điều này khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa trong nhiều thế kỷ trước đây. Các tư liệu Hán Nôm viết về chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa - Trường Sa và Biển Đông chúng tôi sưu tập được khá nhiều, sắp tới Viện Nghiên cứu Hán Nôm sẽ công bố cùng bạn đọc các tập sách, như: Một số tư liệu Hán Nôm khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa - Trường Sa và Biển Đông, Thư mục Hán Nôm về biển đảo Việt Nam, v.v…

Các tư liệu lịch sử và các công văn của nhà nước (Châu bản) mà chúng tôi giới thiệu ở trên là những tài liệu rất đáng tin cậy, đây là những tài liệu xác tín đã được quốc tế công nhận. Mộc bản bộ Đại Nam thực lục đã được Tổ chức UNESCO công nhận là Ký ức tư liệu di sản thế giới. Còn Châu bản triều Nguyễn là những tài liệu gốc nguyên bản, còn dấu ấn tín của triều đình, còn nguyên châu phê của vua.

Hiện nay khu vực Biển Đông đang có những diễn biến phức tạp, các nước láng giềng trong khu vực này cần có một nhãn quan khoa học, tôn trọng lịch sử và công ước quốc tế.

Chú thích:

1. Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Tập 2, Nxb. KHXH, 1961, tr.248.

2. Đại Việt sử ký toàn thư, Tập 1, bản dịch, Nxb. KHXH, H. 1998, tr.325.

3. Tham khảo thêm Trịnh Khắc Mạnh: Khảo sát tài liệu Hán Nôm về dư địa chí hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Tạp chí Hán Nôm, số 3 (94) - 2009.

4. Dấu… là đoạn văn chúng tôi lược bỏ.

5. Mục lục Châu bản triều Nguyễn, Tập 1, Nxb. Văn hóa - Thông tin, H. 2010.

6. Trịnh Khắc Mạnh: Công tác sưu tầm tư liệu Hán Nôm ở nước ngoài của Viện Nghiên cứu Hán Nôm trong thời gian gần đây, Tạp chí Hán Nôm, số 3 (89) - 2008.

7. Các đoạn dịch trong bài viết này, chúng tôi có tham khảo các bản dịch trước (ghi ở phần Tài liệu tham khảo), xin chân thành cảm ơn.

* Bài viết được sự tài trợ của Quĩ Phát triển khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED), chúng tôi xin chân thành cảm ơn.

Tài liệu tham khảo

- 大南實錄,A.2772/1-67.

- 國朝正編撮要, VHv.1581

- Đại Nam thực lục, bản dịch, Nxb. Giáo dục, H. 2001.

- Nguyễn Đăng Vũ - Nguyễn Xuân Diện: Khảo cứu tư liệu Lý Sơn, trong Thông báo Hán Nôm học năm 2009, Nxb. Thế giới, H. 2010.

- Nguyễn Nhã: Quá trình xác lập chủ quyền của Việt Nam tại Quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, Luận án Tiến sĩ Lịch sử, bảo vệ tại Đại học KHXH và Nhân văn, Đại học Quốc gia Tp. HCM, năm 2002.

- Trịnh Khắc Mạnh: Thêm một số tư liệu Hán Nôm ghi chép về Hoàng Sa - Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam, Tạp chí Hán Nôm, số 1 (104) - 2011.

-Tuyển tập các châu bản triều Nguyễn về thực thi chủ quyền của Việt Nam trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, Nxb. Tri thức, 2013./.

PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh, Viện Nghiên cứu Hán Nôm

(Tạp chí Hán Nôm, số 4 (119) 2013; tr. 3-14)

Mặt trước chùa Tiên Châu

Tiên Châu tự 仙洲寺 (còn gọi Chùa Di Đà, Chùa Tô Châu)([1]) nằm trên Bãi Tiên, còn gọi là Bãi Bích Trân (碧珍), thuộc ấp Bình Lương, xã An Bình, huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long. Được thành lập từ giữa thế kỷ 18, trải qua nhiều lần nâng cấp, trùng tu, với tổng diện tích hiện tại khoảng 7.500m2, đây là một trong những ngôi chùa lâu đời, to và đẹp nhất của tỉnh Vĩnh Long, cũng là một trong những ngôi chùa nổi tiếng nhất Nam Bộ.

Xem tiếp...

Ảnh: Các bức hoành phi, câu đối sơn son thếp vàng tại chùa Bổ Đà Bắc Giang.

Bài viết này không có tính chất học thuật chuyên sâu, để tưởng nhớ giáo sư Cao Xuân Hạo - người thầy mà tôi không có cơ hội được học. Đây chỉ là những suy nghĩ cá nhân về một vấn đề đang được tranh luận hiện nay trong nước, mặc dù việc thực hiện thì đã xảy ra từ lâu. Đó là việc thay chữ Hán bằng chữ Quốc ngữ trong các hoành phi, câu đối ở các di tích, công trình lịch sử tôn giáo.

Ở các nước Á đông trong những thế kỷ trước, chữ Hán có vai trò gần như tiếng Anh hiện nay trên thế giới, như một lingua franca, một ngôn ngữ giao tiếp giữa những người nói các thứ tiếng khác nhau, có khác chăng là hiện nay ta nói tiếng Anh, còn ngày xưa người ta bút đàm, tức là giao tiếp bằng cách viết chữ Hán với nhau. Từ đầu những năm đầu thế kỷ hai mươi, cụ Phan Bội Châu chu du sang Nhật mà không biết tiếng Nhật, cụ chỉ bút đàm. Hiện nay, bút đàm đôi khi vẫn còn sử dụng. Một giáo sư người Nhật kể lại chuyện gọi món ăn trong một chuyến du lịch Trung Hoa. Ông ấy đặt món bằng tiếng Anh, nên anh hầu bàn không hiểu, cho rằng vị khách này là người Trung Hoa, nhưng nói một thổ âm khác, anh ta liền chạy vào bếp kéo ra một người nói thổ âm khác anh ta, người ấy cũng không hiểu. Cuối cùng, thực khách vừa bút đàm vừa nói bằng tay với người phục vụ.

Cần phân biệt tiếng Hoa và chữ Hán. Trên đất nước Trung Hoa rộng lớn ngày nay, những người nói tiếng Hoa, phương ngữ Bắc Kinh và các vùng lân cận, và những người nói các phương ngữ khác ở các vùng khác như Quảng đông, Triều châu... mặc dù không hiểu nhau nhưng đều sử dụng chữ Hán để viết và đọc, giống như người Việt dùng chữ Hán. Như vậy trong chừng mực nào đó thì chữ Hán có vai trò gần như tiếng Anh,một lingua franca, trung tính về mặt văn hóa và chính trị, người Singapore, người Ấn độ... nói  tiếng Anh, mà không hề chịu ảnh hưởng của nước Anh, và người Nhật, người Hàn, dùng chữ Hán để viết bên cạnh chữ viết riêng của họ, mà không đoái hoài gì đến văn hóa chính trị của nước Trung Hoa hiện đại. Nhưng tiếng Hoa thì khác, tiếng Hoa qua các viện Khổng Tử trên thế giới đang bị giới trí thức ở các nước ấy e dè vì thế lực đằng sau, nhà nước Trung Hoa, không hề vô tư trong việc quảng bá tiếng Hoa. Một quốc gia dám ngang nhiên tự vẽ lại bản đồ quốc gia thì không việc gì không dám làm. Họ cẩn trọng như thế là đúng.

Tôi không biết chắc chắn vai trò tiếng Hoa ở Việt Nam hiện nay và trong tương lai như thế nào, nhưng trong quá khứ chữ Hán và biến thể của chữ Hán, chữ Hán Nôm là phương tiện duy nhất lưu giữ kho tàng tri thức của cha ông, vì vậy cần phải hết sức cẩn trọng trong các vấn đề liên quan đến văn bản Hán và Hán Nôm. Tuy nhiên, để hiểu cha ông chúng ta cần học chữ Hán Nôm, chứ không phải tiếng Hoa. Một người giỏi tiếng Hoa chưa chắc đã giỏi chữ Hán, và tiếng Hoa chưa hề và không bao giờ là một lingua franca trên thế giới, căn cứ trên những đóng góp về khoa học, nghệ thuật, văn chương, giáo dục, triết học... của cộng đồng dùng tiếng Hoa ta có thể đoan quyết như vậy.  

Cách đây không lâu, tôi có dịp đi cùng với một đoàn giáo viên nước ngoài trong đó có một giáo viên người Úc dạy sử tham quan Đại nội, Huế. Là người địa phương, tôi ngẫu nhiên trở thành một hướng dẫn viên du lịch. Với kiến thức chừng mực của một hướng dẫn viên du lịch bất đắc dĩ tôi chỉ giới thiệu một cách khái quát, không đi sâu vào chi tiết, ví dụ chỉ nói là các bản văn khắc gỗ gắn trên tường bằng chữ Hán là các bài thơ của vua, gọi là Ngự chế trong tiếng Việt, còn nội dung thì tôi thú thật là không biết, vì tôi mù chữ Hán. May thay, bà giáo viên người Úc đã thay tôi dịch các văn bản chữ Hán sang tiếng Anh, và tôi học được thêm nhiều điều mà sách vở không thấy nói đến, chẳng hạn ý nghĩa đồ hình các ngôi sao trên các tác phẩm đúc đồng. Xấu hổ vì không đọc được chữ nghĩa của cha ông,sau buổi tham quan đó, tôi hạ quyết tâm học chữ Hán. Dĩ nhiên là tự học, vì không có thời gian đếncác lớp dạy Hán Nôm. Cho đến nay, vốn liếng chữ Hán của tôi chỉ đủ để đọc lỏm bỏmvài chữ, dự án xóa mù Hán Nôm của tôi xem như không thành công. Tuy nhiên, có một kinh nghiệm làm tôi bớt áy náy về sự thất bại của dự án. Trong một lần đi chợ trời ở Mỹ, tôi mua được một cái chai đựng trà bằng sứ, làm ở Hà Lan, điều thú vị là trên chai có khắc một bài thơ chữ Hán. Tôi nhờ một anh bạn, người Hoa, mới sang Mỹ làm nghiên cứu sinh tiến sĩ về ngôn ngữ học, đọc và giải thích. Tôi rất ngạc nhiên khi anh ta cho biết cómột số từ viết theo lối cổ nên anh ta không đọc được, và vì thế anh ta không chắc là hiểu hết ý nghĩa của bài thơ. Một người Hoa có trình độ học vấn như anh ta mà còn gặp khó khăn với chữ Hán, mới thấy quả như người xưa nói, bể học mênh mông.

Việc thay các hoành phi câu đối bằng chữ Hán sang chữ Quốc ngữ ở các công trình tôn giáo, văn hóa, lịch sử như đền chùa, lăng tẩm...  là một việc làm thiếu suy nghĩ, không nói đến chuyện tốn kém vô ích, nhìn từ góc độ văn hóa - lịch sử thì việc làm này hoàn toàn sai trái, có nguy cơ một lần nữa chặt đứt dòng mạch văn hoá, lịch sử của dân tộc. 

Xét về hình thức, đặt chữ Quốc ngữ vào cái khung hoành phi thì cũng gần như thiết kế một bộ trang phục có cà vạt, áo vét, khăn đóng, guốc mộc, và khố. Đơn giản là vì chúng không tương thích với nhau về nguồn cội, cách thức vận hành và chức năng: Chữ Quốc ngữ là một sản phẩm hoàn toàn của phương Tây, còn hoành phi, câu đối lại thuộc về văn hóa Á đông, ta có thể gặp chữ Quốc ngữ khắp nơi, nhà hàng, cửa hiệu, công sở, nhưng hoành phi câu đối thì chỉ có ở nhưng nơi có tính văn hóa, tôn giáo... tôn nghiêm, và nội dung cũng khác, một bên dùng để xiển dương cái đẹp cái hay, còn bên kia thì bất chấp nội dung. Hồn Trương Ba da hàng thịt, từ lai căng trong trường hợp này là chính xác. Còn nói đến ý nghĩa lịch sử - khảo cổ, thì việc thay thế ấy là hoàn toàn phá hoại, không có quốc gia văn minh nào ứng xử như vậy với di tích, với các công trình có tính văn hóa lịch sử.

Nhìn sang hai quốc gia có gốc gác văn hóa Á đông nhưng lại tiếp thu văn minh phương Tây một cách thành công là Hàn quốc và Nhật bản, ta thấy họ vẫn sử dụng chữ Hán, mặc dù đã có chữ viết riêng, thậm chí họ còn mời giáo viên người Trung Hoa sang dạy chữ Hán, xin nhớ là họ không cần viện Khổng tử dạy tiếng Hoa. Chữ Hán trong các công trình lịch sử của họ vẫn được trân quí, vì chữ Hán chỉ là phương tiện, cái được phương tiện đó diễn đạt, lưu giữ mới quan trọng. Xóa chữ Hán là xóa luôn kinh nghiệm sống, tâm hồn và trí tuệ của cha ông.

Có người lập luận là dùng chữ Quốc ngữ để cho người thời nay hiểu. Thật ra, điều này chỉ đúng chưa được một nửa. Ví dụ, ta thay bức hoành phi chữ Hán 眞如bằngmột bức hoành phi chữ quốc ngữ chân như, liệu người đọc có hiểu không, thậm chí khi được diễn dịch chưa chắc người đọc đã hiểu nếu không có kiến thức Phật học (theo từ điển Thiều Chửu thì chân như có nghĩa là nguyên lai, viên mãn thanh tịnh, không phải mượn bên ngoài vào). Đa số các văn bản chữ Hán, hay Hán Nôm còn lại ở Việt Nam thuộc về tôn giáo, triết học, văn hoá lịch sử mà ngôn ngữ uyên áo tịch mật của tôn giáo và triết học thì không phải ai đọc được cũng hiểu được; văn hóa lịch sử cũng vậy, có bao nhiêu là bất đồng về cách hiểu của một văn bản khi bối cảnh của văn bản đang còn chưa rõ ràng.

Nếu để giúp người đọc thời nay hiểu thì tốt nhất là nên có bản dịch trên một tấm bia nhỏ dựng bên cạnh bản gốc chữ Hán hay Hán Nôm, tương tự như cách thức các quốc gia khác thường làm để phục vụ du khách, ví dụ như bản tiếng Anh bên cạnh một bản văn khắc trên đá bằng tiếng Pháp trong một lâu đài ở Pháp. Việc làm này bảo đảm không bị thất thoát vì dịch thuật, vì nếu bản chữ Quốc ngữ dịch không đúng với tinh thần của bản chữ Hán thì còn có bàn gốc bên cạnh để đối chiếu. Các nhà nghiên cứu dịch thuật đã từng căn dặn, coi chừng, dịch là diệt, dịch là phản. Có ai muốn vì vô tình mà đã phản hay đã diệt di ngôn của cha ông hay không?

Lịch sử đã sang trang, chữ Hán ở nước ta đã mai một cùng với các ông đồ, nhìn lại hai nước trong khu vực văn hóa Hán, Hàn Quốc và Nhật Bản, ta nên tự hỏi liệu việc duy trì chữ Hán có đóng góp gì cho thành công vượt trội của họ hay không, khi chữ Hán là chiếc cầu nối giúp họ trở về với túi khôn của cha ông, chứ không phải là một gánh nặng các con chữ, học để thi như ngày xưa.

*Trần Thuần, Đại học Postdam, Đức

Nguồn: Tạp chí Tia sáng, ngày 6.7.2016

Hội quán Minh Hương tọa lạc tại số 308 đường Trần Hưng Đạo, phường 11, quận 5, TP.HCM, được người dân quen gọi là đình Minh Hương. Về bản chất, đây đúng là một ngôi đình theo kiểu Việt Nam. Ngôi đình này được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1993.

Xem tiếp...

Ảnh 1: Đình thần Bình Long

Ngày xưa, trong hoàn cảnh nội chiến thời Trịnh - Nguyễn phân tranh, người dân từ phía Bắc (miền Trung, Ngũ Quảng) lần lượt di cư tới vùng Mô Xoài (nay thuộc Bà Rịa), sau đó xuống Biên Hòa (Đồng Nai) và các tỉnh Nam Bộ để an thân lập nghiệp. Trong Lịch triều hiến chương loại chí, Phan Huy Chú chép: “Khi Hiếu Minh Hoàng đế (Chúa Nguyễn Phúc Chu, 1691-1725) sai tướng đi đánh Cao Miên, lấy đất Đồng Nai là chỗ đất tốt, đặt làm phủ này (Gia Định). Lập ra hai dinh Trấn Biên và Phiên Trấn, mở đất ngàn dặm, thu được hơn 4 vạn hộ… [Chúa] mới chiêu mộ những người có vật lực ở Điện Bàn, Quảng Ngãi, Qui Nhơn thuộc Quảng Nam di cư vào đấy. Họ chặt cây vỡ đất hoang thành ra bằng phẳng, đất tốt nước nhiều, tùy sức dân ai làm bao nhiêu thì làm…”⁽¹⁾. Năm 1698, sau khi lập phủ Bình Thuận ở miền Trung, Nguyễn Hữu Cảnh vào Nam lập phủ Gia Định, sắp xếp an ninh để bảo vệ người dân yên tâm lao động, mở mang cuộc sống. Năm 1786 thôn Long Mĩ được thành lập. Đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng tâm linh, người dân dựng lên ngôi đình bằng vật liệu cây lá đơn sơ thờ Nguyễn Hữu Cảnh, nằm giữa hai vàm đất của ông Nguyễn Tài Ngoán (Sung biên Ngoán) và ông Lưu Văn Lai (Hương kiểm Phố) rồi lập ra Ban hội tề mười hai người để điều hành việc xóm làng. Vị trí đình lúc bấy giờ nằm phía dưới Năng Gù.

Tương truyền, tháng 4 năm Ất Hợi (1815), khi trời đang hạn hán, mương rạch khô cạn, người dân đốt rừng làm rẫy gây ra vụ hỏa hoạn lớn thiêu rụi cả ngôi đình. Khoảng thời gian trước đó, nhân vì Ban Hương chức Hội tề nhiều người ở xa, vào lễ tế hàng năm thường tới muộn nên bị phiền trách, lời lẽ xúc phạm nhau gay gắt gây mất đoàn kết nội bộ, nên mọi người đề nghị tách thôn Long Mĩ thành hai thôn khác nhau. Vào niên hiệu Gia Long thứ 15 (1816), thôn Long Mĩ chính thức được chia tách thành hai thôn mới, lấy chữ “Bình” đặt trước trong tên hai thôn, thôn trên tên là Bình Long, thôn dưới tên là Bình Mĩ. Hai thôn mới đã nhanh chóng xây dựng hai ngôi đình, đó chính là đình thần Bình Long của thôn Bình Long⁽²⁾ và đình thần Bình Mĩ của thôn Bình Mĩ.

Đình thần Bình Long

Đình Bình Long hiện nằm trên Quốc lộ 91, ấp Bình Hòa 2, thị trấn Cái Dầu, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang, được xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh (2004).

Đình Bình Long được xây dựng ngay sau khi thành lập thôn, ở vị trí trường Trung học phổ thông Kết Đoàn hiện nay. Lúc đầu, đình xây dựng đơn sơ vách gỗ, lợp lá trên một gò đất ở vàm rạch Phù Dật, diện tích khoảng 300m². Ban Quý tế đình Bình Long cho biết, trước kia vua Tự Đức có ban sắc phong cho đình, nhưng đã bị cháy mất.

Đến năm 1930, đình Bình Long được dời đến địa điểm hiện nay trên phần đất với tổng diện tích ban đầu 3.560m². Thời gian sau dần bị người dân lấn chiếm, hiện còn lại khoảng 1.170m² (thời điểm năm 2014). Nhờ sự đóng góp tài lực, công lực của các vị thân hào, nhân sĩ trong thôn Bình Long và thôn lân cận, ngày 10 tháng 7 năm Canh Ngọ (1930), đình được khởi công xây dựng lại với quy mô lớn, kiến trúc kiên cố nhất so với các ngôi đình khác trong toàn huyện. Người góp công lớn nhất cho việc xây lại đình là Đại Hương cả Nguyễn Văn Tiên. Ngày 13 tháng 3 Bảo Đại năm thứ 14 (Mậu Dần, 1938), đình Bình Long được vua Bảo Đại ban sắc phong “Bổn Cảnh Thành Hoàng chi Thần”, chuẩn cho thôn Bình Long thờ phụng.

Trong hai cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp và Đế quốc Mĩ, đình Bình Long đã góp phần rất quan trọng trong quá trình đấu tranh giữ nước, bảo vệ xóm làng. Ngôi đình này cũng được chọn làm nơi tổ chức cuộc bầu cử Quốc hội lần đầu tiên của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa vào ngày 6 tháng 1 năm 1946. 85 năm qua kể từ khi ngôi đình được xây dựng đến nay đã trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, có lúc bị trưng dụng làm nơi chứa thóc, có lúc bị quân đội chế độ cũ chiếm làm nơi đồn trú (1960-1962), theo thời gian đình phần nào bị xuống cấp, nhưng kiến trúc vẫn còn nguyên vẹn và lưu giữ khá nhiều di sản Hán Nôm quý giá. Hiện nay, nhờ sự quan tâm của chính quyền và người dân địa phương, đình đã được sửa sang hoàn thiện hơn theo đúng lối kiến trúc cũ.

Đình quay mặt về hướng đông bắc. Phía đông nam giáp mặt đường, hai phía còn lại giáp nhà dân. Bên ngoài nhìn vào sẽ thấy bức phù điêu long hổ với hai câu đối bằng chữ Hán. Mái đình được thiết kế dạng cổ lầu nhị cấp, lợp ngói âm dương. Nóc được trang trí bằng những họa tiết nghệ thuật thường thấy trong các ngôi đình thần như lưỡng long tranh châu, cá hóa rồng cùng nhiều họa tiết khác. Trên mái khoảng giữa cổ lầu có ba bức hoành phi, trong đó có một bức ghi tên đình bằng chữ Hán màu vàng trên nền đỏ 平隆神廟 “Bình Long thần miếu” đặt chính giữa hai bức hoành phi còn lại. Mặt tiền của đình có ba cửa, một cửa chính lớn ở giữa, hai cửa phụ nhỏ hai bên, cửa chính chỉ mở khi có lễ hội quan trọng.

Bên trong ngôi đình nổi bật với những hoành phi, câu đối treo giữa những hàng cột gỗ chạy thẳng đến ban thờ chính. Khám thờ Thần làm bằng gỗ, sơn son thếp vàng rực rỡ, chạm khắc hình tứ linh, thể hiện hài hòa tính mĩ thuật và nét trang nghiêm nơi thờ tự. Ngay trước ban thờ chính là bàn hương án và hai con hạc cao quá đầu người (khoảng 1,7m) đứng trên hai con thần quy chầu trước ban thờ, kế đến là hàng cột gỗ treo hai câu đối chạm nổi hình long phụng cực kì công phu, tinh xảo. Hai bên chánh điện bày trí hai giàn lỗ bộ tạo vẻ trang trọng, oai nghiêm, góc phải là ban thờ Bạch mã, góc trái là ban thờ Thái giám. Trong gian chánh điện còn có các ban thờ Tiên sư, Tiền hiền, Tả ban, Hữu ban, mỗi ban thờ đều có một câu đối. Bên trái có một cửa nhỏ dẫn đến hậu đường, nơi đặt ban thờ Hậu hiền cùng hai ban thờ Tiền vãng và Hậu vãng.

Về di sản Hán Nôm, đình Bình Long hiện có lưu giữ 1 sắc phong của vua Bảo Đại, 9 hoành phi, 18 câu đối, một số bài vị và bảng đề tự ghi công đức.

Câu đối tiêu biểu ở đình Bình Long:

平帝贈擢揚，護一村，資三邑，和興正霑夏雨;隆神功倬偉，調四序，順兩儀，美里仁沐春風。Bình đế tặng trạc dương, hộ nhất thôn, tư tam ấp, hòa hưng chính triêm hạ vũ; Long thần công trác vĩ, điều tứ tự, thuận lưỡng nghi, mĩ lí nhân mộc xuân phong = Bình đế đức cao vời, bảo vệ một ấp, làm giàu ba thôn, hòa hưng thấm nhuần mưa hạ; Long thần ơn rộng lớn, điều thuận bốn mùa, hợp theo trời đất, làng nhân tắm gội gió xuân.

Đình thần Bình Mĩ

Đình Bình Mĩ hiện nằm trên Quốc lộ 91 ấp Bình Trung, xã Bình Mĩ, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang, được công nhận Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh (2000).

Ảnh 2: Đình thần Bình Mĩ

Năm 1817, đình Bình Mĩ được xây dựng đơn sơ bằng gỗ rừng, vách lá, mái tranh, lúc đầu nằm bên rạch Xẻo Sâu cách vàm rạch Hóa Cù về bên trong khoảng 300m. Về sau, đình Bình Mĩ lại bị cháy. Ngày 21/6/1867, Pháp chia cắt địa giới hành chính, từ rạch Mặc Cần Dưng đến rạch Xẻo Sâu nhập vào huyện Châu Thành tỉnh Long Xuyên. Nền đình cũ thuộc về xã khác. Hương chức Hội tề phải tìm đất mới để xây lại đình. Khi đó ông Nguyễn Văn Phải và con trai là Nguyễn Văn Lành hiến tổng cộng 5.500m² đất bên vàm rạch Hóa Cù. Ngôi đình được dựng lên trong khuôn viên phần đất ấy vào năm 1890 cũng bằng những vật liệu đơn giản. Cũng từ đó đoạn kinh mới đào đi ngang qua đây được gọi là Kinh Đình. Ngày 25 tháng 7 Khải Định năm thứ 9 (Giáp Tí 1924), đình Bình Mĩ được vua Khải Định ban sắc phong “Bổn Cảnh Thành Hoàng Tôn Thần”, chuẩn cho thôn Bình Mĩ thờ phụng.

Năm 1926, sau khi đình Châu Phú (nay thuộc Châu Đốc) vừa xây dựng xong, Ban Hội tề đình Bình Mĩ cắt cử thợ Tư và thợ Sỏn đến tham khảo mô hình của đình Châu Phú để trùng tu đình Bình Mĩ. Năm 1928 tiến hành xây dựng lại. Ngôi đình xây dựng lần này rất kiên cố cho đến ngày nay với tên gọi chính thức là Bổn Cảnh thần miếu.

Năm 1964, do lượng khách hành hương mỗi dịp lễ tế ngày càng đông, Ban Quý tế cho xây dựng thêm nhà khói rộng rãi vừa làm nơi nấu nướng vừa có chỗ tiếp đãi khách khứa. Năm 1970 xây một trường Trung học cơ sở. Năm 1995 xây tiếp một trường Mẫu giáo. Năm 2002, vì yêu cầu mở rộng đường lộ nên gian nhà khói của đình được dời vào sát vách đình như hiện nay. Năm 2003 xây cổng và sửa chữa tường rào bọc quanh sân đình, các phần tường vách, cửa nẻo, nóc đình cũng được sửa sang, sơn lại đẹp đẽ hơn trước.

Ngôi đình là công trình xây dựng thể hiện lối kiến trúc xưa, kiểu dáng cổ lầu tam cấp. Nền đình là điểm tựa cho bộ cột gỗ căm xe tròn gồm 40 trụ chia thành 4 hàng dọc kết hợp với hai mảng vách hông tạo thành tổng thể ba gian hai chái. Kết cấu chia thành ba gian nhưng có đến 4 bộ nóc vì giữa hai hàng cột của gian tiền sảnh và võ ca có ba cây trính đỡ các cột giả để tạo nên bộ nóc hai mái trồng rường. Đây là bộ nóc thứ tư liên kết với ba bộ nóc chánh điện, võ quy (phủ quy) và võ ca. Bộ nóc này có chức năng thông gió và nhận ánh sáng cho nội thất đình.

Chánh điện và võ ca có cùng kiểu dáng cổ lầu tam cấp nên phần kết cấu khung sườn hai gian này tương đối giống nhau. Mỗi gian được cấu thành do ba cấp cột đại trụ (còn gọi là cột tứ trụ) nằm trên cùng một cung của vòng tròn. Bốn cột giữa cao hơn cả, tạo nên bộ nóc, tức mái riêng trên đầu cột, gọi là cấp mái thứ nhất. Từ đầu mỗi cột tứ trụ hạ xuống khoảng từ 1m đến 1,2m, gọi là phần cổ, có 3 cây kèo nối xuống đầu các cây cột hàng thứ hai, các cột này chạy xung quanh cột tứ trụ. Từ đầu mỗi cây cột hàng cột thứ hai hạ xuống khoảng 1m có các kèo đâm xuống hàng cột thứ ba, hàng cột này chạy xung quanh hàng cột thứ hai. Gian võ ca được dựng trước chánh điện, là nơi sinh hoạt của Ban Quý tế, làm sân khấu cho các đoàn hát bội, múa lân, đồng thời làm nơi tiếp khách, đãi tiệc trong những ngày lễ hội. Ngoài ra còn có các gian vỏ quy và tiền sánh có chức năng làm rộng và thoáng mát cho ngôi đình.

Về di sản Hán Nôm, đình Bình Mĩ hiện còn lưu giữ 1 sắc phong của vua Khải Định, 9 hoành phi, 24 câu đối, một số bài vị và bảng đề tự ghi công đức.

Câu đối tiêu biểu ở đình Bình Mĩ:

平建龍樓，蒙帝德上和下睦;美興鳳閣，沐神恩物阜民康。Bình kiến long lâu, mông đế đức thượng hòa hạ mục; Mĩ hưng phụng các, mộc thần ân vật phụ dân khang = Lầu rồng dựng hiên ngang, hưởng đế đức trên hòa dưới thuận; Gác phượng xây hoành tráng, gội thần ân vật tốt dân yên.

Trước kia, vì một nghịch duyên mà thôn Long Mĩ phải tách thành hai thôn, xây dựng hai ngôi đình riêng biệt. Xét cho kĩ thì nghịch duyên đó xảy ra cũng là có nguyên do. Thôn Long Mĩ xưa địa bàn rất rộng lớn, ranh hạt phía dưới là rạch Mặc Cần Dưng, ranh hạt phía trên là cầu chữ S, chiều dài hai đầu ranh hạt khoảng 20km, vùng hậu thôn Long Mĩ kéo dài đến tận Vĩnh Hanh, Cần Đăng. Ngày xưa trong thôn đường sá chưa có, lối mòn khó đi, thậm chí nhiều đoạn còn cây cỏ um tùm rậm rạp, đi lại khó khăn, nên các vị trong Ban Hương chức Hội tề ở xa tới muộn là điều dễ hiểu và đáng thông cảm. Nhưng có lẽ do tế tự là việc quan trọng, thiêng liêng, không thể chấp nhận sự trễ nải nên các vị khác trong Ban tỏ ra nghiêm khắc, khiển trách nặng lời dẫn đến mâu thuẫn. Dù sao đó chủ yếu cũng chỉ là mối bất hòa trong Ban Hương chức Hội tề, còn người dân sau khi tách thôn vẫn giữ mối giao tình tốt đẹp như trước. Mỗi khi hữu sự hay diễn ra lễ lạt, cúng tế, người dân hai thôn, nhất là ở hai nơi tiếp giáp, vẫn thường xuyên qua lại giúp đỡ lẫn nhau.

Cũng giống như nhiều ngôi đình khác ở Nam bộ và cả nước, hàng năm, đình Bình Long và đình Bình Mĩ vẫn tổ chức các lễ tế theo đúng lệ xưa, đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng và sinh hoạt văn hóa tinh thần thiêng liêng của người dân sở tại, đúng như nội dung câu đối sau:

春祀秋常，遵萬古聖賢禮樂; 左昭有穆，序壹家世代源流。Xuân tự thu thường, tuân vạn cổ thánh hiền lễ nhạc; Tả chiêu hữu mục, tự nhất gia thế đại nguyên lưu = Xuân tế Tự, thu tế Thường, theo lễ nhạc thánh hiền muôn thuở; Tả hàng chiêu, hữu hàng mục, như thấp cao thứ tự một nhà^(*).

Chú thích:

(*) Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) trong mã đề tài số VII 1.2-2012.26

(1) Phan Huy Chú (Tổ phiên dịch Viện Sử học Việt Nam dịch và chú giải) (1992), Lịch triều hiến chương loại chí, tập 1, Dư địa chí – Nhân vật chí – Quan chức chí, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.170.

(2) Do sự thay đổi địa giới hành chánh, hiện nay đình thần Bình Long thuộc địa phận thị trấn Cái Dầu, huyện Châu Phú.

(3) Bài viết có sự cộng tác của Ngô Thị Huyền Trang, Nguyễn Thị Việt Anh về mặt điền dã, tư liệu Hán Nôm và có sử dụng tư liệu lịch sử hai ngôi đình do Ban quản lí cung cấp cùng lời kể của một số bô lão địa phương.

Nguồn: Tạp chí KH Văn hóa va Du lịch, Vol.7, số 2&3 (82&83), tháng 3 và 5/2016

1. Thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Cư Trinh

Nguyễn Cư Trinh 阮居貞 (1716-1767) tự là Nghi, hiệu là Đạm Am, danh tướng và cũng là danh sĩ thời chúa Võ vương Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765) và Định vương Nguyễn Phúc Thuần (1765-1777). Tổ tiên vốn ở huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quảng, xứ Nghệ An, nay là huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, sau dời đến làng An Hòa, huyện Hương Trà, nay thuộc tỉnh Thừa Thiên - Huế.

Xem tiếp...

Tạp chí  Thế giới ngữ văn Trung Hoa  (国文天地雑誌The world of Chinese language and literature,  ISSN 1015-9975), một tạp chí khoa học có uy tín của Đài Loan, đã dành số 386 (tháng 7 năm 2017) vừa qua để đăng chuyên đề về văn học Hán Nôm Nam Bộ của giảng viên Khoa Văn học, Trường ĐH KHXH&NV-ĐHQG TP.HCM: PGS.TS. Đoàn Lê Giang, TS. Lê Quang Trường, ThS. Nguyễn Văn Hoài. Số chuyên đề này đánh dấu sự nỗ lực của các giảng viên Khoa Văn học nhiều năm qua trong việc nghiên cứu về văn học Nam Bộ, trong đó có văn học Hán Nôm. Người giới thiệu cụm bài này trên tạp chí là GS. Chen Yiyuan/ Trần Ích Nguyên, nguyên Trưởng Khoa Văn học Trung Quốc, ĐH Chengkung/ Thành Công, Đài Loan. Website Khoa Văn học xin giới thiệu bài viết này cùng với hình ảnh các bài của 3 nhà nghiên cứu trên trong tạp chí. Bài do TS. Lê Quang Trường dịch.

Chuyên đề Hán học Việt Nam và Văn hoá người Hoa

Chen Yiyuan/ Trần Ích Nguyên

Chuyên đề Hán học Việt Nam và Văn hoá người Hoa 越南汉学与华人文化 tập hợp năm bài viết tâm huyết mới nhất của các học giả Việt Nam ở Thành phố Hồ Chí Minh, theo thứ tự như sau:

Đoàn Lê Giang: Thuyết “Tri ngôn dưỡng khí”, Dương Minh học và Võ Trường Toản của Việt Nam (“Tri ngôn dưỡng khí” thuyết, Dương Minh Học dữ Việt Nam đích Võ Trường Toản)

Nguyễn Văn Hoài: Những sáng tạo của Bùi Hữu Nghĩa trong Kim Thạch kỳ duyên (so sánh với lam bản Kim Thạch duyên) (Bùi Hữu Nghĩa chi độc sáng tại “Kim Thạch kỳ duyên” – dữ nguyên trứ “Kim Thạch duyên” chi tỉ giảo)

Lê Quang Trường: Văn bia Hán Nôm ở Nam Bộ qua tư liệu sưu tầm điền dã (Thấu quá điền dã điều tra sở thu tập đích Việt Nam Nam Bộ Hán Nôm bi văn).

Phạm Ngọc Hường: Nghiên cứu và giới thiệu dấu ấn con người và cuộc sống của người Hoa trong văn bia ở TP.HCM (Hồ Chí Minh thị bi khắc trung đích Hoa nhân cập kỳ sinh bình sự tích đích giới thiệu dữ thám thảo)

Nguyễn Hoàng Yến: Hiện tượng thế tục hóa việc thờ cúng tổ tiên của người Hoa Việt Nam – trường hợp người Hoa ở huyện Di Linh tỉnh Lâm Đồng (Việt Nam Hoa nhân tổ tiên sùng bái chi thế tục hoá hiện tượng – dĩ Lâm Đồng tỉnh Di Linh huyện Hoa nhân vi lệ).

Tác giả của năm bài viết này, ngoài Phạm Ngọc Hường công tác ở Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ tại Thành phố Hồ Chí Minh ra, những người còn lại đều là những học giả có uy tín của Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn trực thuộc Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, họ đều là người Việt, đồng thời cũng hết sức quan tâm nghiên cứu Hán học Việt Nam và văn hoá người Hoa.

Những bài viết này đã hoàn thành từ lâu, nhưng do cần phải chuyển ngữ, cho nên đã trễ hẹn một thời gian, trước hết phải cảm ơn sự cảm thông của ban biên tập tạp chí Thế giới ngữ văn Trung Hoa   (Quốc văn thiên địa).

Thứ nữa, xin cảm ơn Đại học Chengkung/ Thành Công, Bộ Khoa học và Công nghệ, Quỹ giao lưu học thuật quốc tế Chiang Ching-kuo (Tưởng Kinh Quốc), Đài Loan. Đại học Thành Công trong suốt thời gian dài đã hỗ trợ cho tôi thực hiện dự án Nghiên cứu và chỉnh lý thư tịch nghiên cứu văn hóa Mân Nam (Phúc Kiến) (Mân Nam văn hoá nghiên cứu văn hiến đích chỉnh lý dữ nghiên cứu), Bộ Khoa học và Công nghệ liên tục giúp đỡ tôi trong hàng loạt dự án nghiên cứu chuyên đề như Nghiên cứu thư tịch Trung Quốc lưu trữ trong viện cổ học Việt Nam (Việt Nam cổ học viện sở tàng Trung Quốc thư tịch chi nghiên cứu), Nghiên cứu so sánh thư tịch Trung Quốc lưu trữ trong viện cổ học Việt Nam và các thư viện khác của triều Nguyễn (Việt Nam cổ học viện dữ Nguyễn triều kỳ tha đơn vị sở tàng Trung Quốc Hán tịch thư mục chi tỉ giảo nghiên cứu), Quỹ giao lưu học thuật quốc tế Chiang Ching-kuo đã tài trợ cho tôi dự án hợp tác quốc tế Mậu dịch và đền miếu Mân Nam ở Đông Nam Á (Đông Nam Á Mân Nam miếu vũ cập mậu dịch cương lược – Việt Nam dữ Mã lục giáp hải hiệp Mân Nam tộc quần chi tỉ giảo nghiên cứu) kéo dài suốt bốn năm. Chính nhờ thực hiện liên tiếp những dự án này, tôi đã có cơ hội nhiều lần đến nghiên cứu thực địa tại thành phố Hồ Chí Minh, có cơ hội xây dựng tình hữu nghị quốc tế cũng như hợp tác mật thiết với Phòng sưu tầm và nghiên cứu tư liệu Hán Nôm, Khoa Văn học của trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh. Ví dụ Chủ nhiệm khoa Đoàn Lê Giang không chỉ cùng với Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn của Đại học Thành Công kiểm định dự án biên tập và xuất bản hơn ba ngàn trang tài liệu liên quan đến Mân Nam của Hội quán Phúc Kiến (Chùa Minh hương) ở Vĩnh Long, mà còn cùng với Phó chủ nhiệm Lê Quang Trường, Trưởng phòng Quản lý Khoa học - Dự án Nguyễn Ngọc Thơ đã lái xe đưa tôi đi các tỉnh lân cận để khảo sát văn chỉ thờ Khổng Tử (Văn miếu Trấn Biên), nghĩa trang Phúc Kiến và mộ của danh thần Trịnh Hoài Đức, một hậu duệ người Hoa làm quan dưới triều Nguyễn của Việt Nam... Còn đối với Nguyễn Hoàng Yến thì càng thân thiết, cô ấy từng du học tiến sĩ tại Đại học Thành Công, suốt thời gian dài cô ấy là trợ lý nghiên cứu trong các dự án kể trên của tôi, đồng thời còn làm công việc của một cầu nối trong nhiều trường hợp.

Đến nay, những dự án kể trên đã lần lượt hoàn thành, tôi lấy làm vui mừng vì có thể giới thiệu chuyên đề Văn hóa người Hoa và Hán học Việt Nam (Việt Nam Hán học dữ Hoa nhân văn hoá) ngay trước khi kết thúc dự án nghiên cứu này. Do đề tài nghiên cứu Hán học Việt Nam liên quan đến văn hoá người Hoa thật sự không phải là mối quan tâm chủ yếu của giới học thuật ở Việt Nam, hơn nữa điều kiện để nghiên cứu các vấn đề liên quan đối với học giả Việt Nam lại còn nhiều khó khăn, cho nên tôi mong rằng bạn đọc của tạp chí Thế giới ngữ văn Trung Hoa   (Quốc văn thiên địa) hãy đặc biệt trân trọng chuyên san không dễ có được này, hãy dành một tràng pháo tay để cổ vũ những học giả Việt Nam kể trên.

Xin cảm ơn tất cả!

                                                                                                            (Lê Quang Trường dịch)

Ảnh 3: Đoàn Lê Giang: Thuyết “Tri ngôn dưỡng khí”, Dương Minh học và Võ Trường Toản của Việt Nam (“Tri ngôn dưỡng khí” thuyết, Dương Minh Học dữ Việt Nam đích Võ Trường Toản)

Ảnh 4: Nguyễn Văn Hoài, Nguyễn Phương Uyên: Những sáng tạo của Bùi Hữu Nghĩa trong Kim Thạch kỳ duyên (so sánh với lam bản Kim Thạch duyên) (Bùi Hữu Nghĩa chi độc sáng tại “Kim Thạch kỳ duyên” – dữ nguyên trứ “Kim Thạch duyên” chi tỉ giảo)

Ảnh 5: Lê Quang Trường:Văn bia Hán Nôm ở Nam Bộ qua tư liệu sưu tầm điền dã (Thấu quá điền dã điều tra sở thu tập đích Việt Nam Nam Bộ Hán Nôm bi văn)

Nam Bộ là vùng đất mới, tiếp thu và tạo ra những giá trị văn hóa tinh thần trong quá trình khai hoang mở cõi và xây dựng cuộc sống. Đó có thể là những hiện tượng văn hóa mới phát sinh qua quá trình mở cõi, cũng có thể là những hiện tượng văn hóa ở nhiều vùng miền khác nhau, phù hợp với vùng đất mới nên được tiếp thu vào làm phong phú thêm cho đời sống tinh thần của người dân. Chúng được ghi chép lại qua mảng thư tịch Hán Nôm và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Ngày nay, mặc dù số lượng người đọc được chữ Hán chữ Nôm không nhiều, nhưng thư tịch Hán Nôm của người xưa vẫn được con cháu gìn giữ cẩn thận trong các tủ sách gia đình, đôi khi được tôn thờ, xem như báu vật thiêng liêng của cả dòng họ. Đến thời gian gần đây, thư tịch Hán Nôm hoàn toàn không phải khó tìm trên vùng đất này. Ngoài những lúc cất công lặn lội sưu tầm mất nhiều công sức, người viết đã khá nhiều lần rất đỗi tình cờ “lọt” vào tủ sách của các gia đình, bê về khá nhiều sách quý bằng nhiều cách: photo, chụp ảnh, scan, thậm chí có khi nhờ tạo được cảm tình với gia chủ nên được cho luôn bản gốc.

Xem tiếp...

Khảo sát trên bản phiên âm của Nguyễn Văn Sâm theo bản Nôm do nhà Kim Ngọc Lâu 金玉楼 giữ bản gỗ, khắc in năm Ất Hợi (1875). Người Minh Hương sống ở tỉnh Gia Định là Duy Minh thị 惟明氏soạn thành truyện, nhà phát hành Hòa Nguyên Thạnh Điếm 和源盛店ở Chợ Lớn nhập và phân phối ở Việt Nam. Bản khắc gỗ thực hiện bên Tàu, tại tỉnh Việt Đông 粤東, xứ Phật Trấn 佛鎮 (Quảng Đông).  

Xem tiếp...

1. Trong giáo trình Cơ sở ngữ văn Hán - Nôm (Tập 1), nhà nghiên cứu Hán Ngữ Đặng Đức Siêu đã quan niệm: "Hư từ nói chung là những từ chỉ có ý nghĩa ngữ pháp về đại thể bao gồm: giới từ, liên từ, trợ từ các loại". Trần Văn Chánh trong cuốn Sơ lược ngữ pháp Hán Văn đã phân loại hư từ gồm 5 loại: phó từ, giới từ, liên từ, trợ từ, thán từ. Cổ văn xưa sử dụng hư từ rất nhiều bởi vì đó là những công cụ ngữ pháp quan trọng. Nó được dùng để diễn đạt tư duy phán đoán, suy lí, dùng để xác lập những quan hệ hoặc những tính hiệu ngắt câu (trong văn xuôi cổ ngày xưa người ta không dùng dấu chấm câu). Đó là những từ như: chi, hồ, giã, dã, hỉ, nhĩ, hựu, tương, dữ....Trong thơ cổ trước thời Đường số lượng hư từ cũng có hiện diện nhưng ít hơn so với văn xuôi:

Hỗ giang dữ tịch chi hề,

Nan thu lan dĩ vi bội,

Cốt dư nhược tương bất cập hề,

Khủng niên tuế chi bất ngô dữ.

(Ly tao - Khuất Nguyên)

(Hái giang ly và bạch chỉ a - Xâu lan mùa thu làm vòng đeo - Ta vội vàng như chẳng kịp a - Sợ tuổi tác chẳng chờ ta)

Do đặc điểm của thơ nói chung, thơ cần nói gọn, có vần, có nhịp, ngắt câu tương đối đều đặn... nên hư từ nhiều khi không cần thiết, nhất là đến thời Đường do đặc trưng nghệ thuật, do yêu cầu ngắn gọn hàm súc... nên hư từ càng giản lược đi rất nhiều.

2. Về quan niệm sử dụng hư từ trong thơ, các nhà lí luận cổ điển của Trung Quốc đã khá thống nhất với nhau ở một số điểm. Triệu Mạnh Phủ (đời Nguyên) cho rằng: "Thơ mà dùng hư từ thì yếu". Tạ Trăn, nhà bình luận đời Minh cũng nhấn mạnh: "Dùng nhiều thực từ thì ý giản mà câu mạnh, dùng nhiều hư từ thì ý phồn mà lời yếu". Như vậy trong quan niệm của các nhà lí luận cổ điển trên, việc vận dụng phổ biến thao tác tỉnh lược hư từ (đã trình bày cụ thể ở phần tỉnh lược) không giản đơn chỉ là vì yêu cầu kiệm lời mà chủ yếu xuất phát từ quan niệm về vẻ đẹp của lời nói hàm súc, cô đọng, giản dị. Trong thực tế, từ thơ Đường trở về sau và thơ chữ Hán của văn học trung đại Việt Nam, hư từ được sử dụng rất hạn chế trong thơ. Hiếm lắm ta mới bắt gặp những chi, hồ, giả, dã trong Đường thi.:

Tá vấn bạch đầu ông

Thuỳ vân kỉ thế dã ?

                       (Vương Xương Linh)

(Nhắn hỏi ông đầu bạc - Buông câu đó mấy đời ?)

Tự quân chi xuất hĩ,

Bất phục lí tân ki.

                                 (Tự quân chi xuất hĩ - Trương Cửu Linh)

(Từ ngày chàng bước ra đi - cái khung dệt cửi chưa hề dúng tay)

Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng có những ý kiến tỏ ra kín kẽ hơn như Nguyễn Khắc Phi đã có những nhận xét xác đáng: "Trong luật thi, vận dụng hư từ rất khó song nếu vận dụng thành công thì đó lại thường là những điểm sáng của bài thơ. Thực từ như máu thịt, như xương cốt, hư từ như gân khớp. Gân khớp linh động mới chuyển động nhanh được"⁽¹⁾. Hay nói như Nguyễn Sĩ Đại: “Ta thấy cái đặc sắc của sự tỉnh lược. Nhưng khi cố tình dùng các hư từ, các nhà thơ tứ tuyệt đã đem lại cho người đọc một hứng thú không kém phần thú vị” ⁽²⁾. Như vậy trong thơ Đường vẫn có sử dụng hư từ tuy ở mức hạn chế nhưng khi đã sử dụng thì những hư từ ấy có giá trị không nhỏ trong việc tạo dựng những đặc sắc nghệ thuật của bài thơ, thậm chí chúng được xem như là “nhãn tự”. Trong bài viết Cái hay của thơ Đường, nhà nghiên cứu Phan Ngọc (Nhữ Thành) đã có nhận xét: “Vì mục đích của thơ Đường là nêu tính thống nhất cho nên tất cả những hư từ này có tác dụng giới thiệu sự đồng nhất đều được sử dụng” ⁽³⁾. Thế nên ta không thể phủ nhận có một hệ thống hư từ đã được sử dụng trong Đường thi đã đem lại cho người đọc một hứng thú không kém phần thú vị.

3. Thơ thiên nhiên đời Trần đã tiếp nhận hệ thống hư từ này với tư cách là những “nhãn tự” đặc biệt. Hệ thống hư từ mà người viết muốn đề cập ở đây trước tiên là những hư từ như: dữ (與), tương (相), cộng (共). Có nghĩa đại khái là cùng nhau.

Trong bài thơ Xuân đán, Chu Văn An viết:

身與孤雲長戀岫，

心同古井不生瀾。

Thân dữ cô vân trường luyến tụ,

Tâm đồng cổ tỉnh bất sinh lan.

 (Thân ta cùng đám mây cô đơn mãi mãi lưu luyến hốc núi - Lòng giống như mặt giếng cổ, chẳng hề gợn sóng).

Câu thơ sử dụng dữ (與) nhằm thể hiện sự đồng nhất, hoà nhập giữa thi nhân và thiên nhiên. Nhà thơ muốn sống cảnh nhàn dật nơi thâm sơn, ở đấy chỉ có thiên nhiên và lòng người không còn vướng bận những nỗi lo toan của trần thế.

Một lần đến chùa Đông Sơn, Trần Minh Tông đã cảm tác bài Đề Đông Sơn Tự, trong  hai câu thơ đầu như sau:

雲似青山山似雲，

雲山長與老僧親。

Vân tự thanh sơn sơn tự vân,

Vân sơn trường dữ lão tăng thân.

(Mây tựa núi xanh, núi tựa mây - Mây và núi mãi mãi gần gũi với nhà sư già)

Trong câu thơ này dữ có vai trò như một chất keo nối kết hai hình ảnh mây núi vào vị sư già nhằm khắc họa không gian Thiền, không gian ẩn dật tiêu biểu của Thiền nhân. Trong thơ Nguyễn Khuyến ta cũng bắt gặp hình ảnh này:

Chùa xưa ở lẫn cùng cây đá,

Sư cụ nằm chung với khói mây.

(Nhớ cảnh chùa Đọi)

Bên cạnh việc dùng dữ (與), thơ thiên nhiên đời Trần còn dùng tương (相), cộng, (共) để nêu lên quan hệ tương hỗ. Trong một bài thơ cảm tác trước cảnh xuân, bài Xuân Cảnh, Trần Nhân Tông đã viết:

楊柳花深鳥語池

花堂簷影暮雲飛

客來不問人間事

共倚欄杆看翠微

Dương liễu hoa thâm điểu ngữ trì,

Hoa đường thiềm ảnh mộ vân phi,

Khách lai bất vấn  nhân gian sự,

Cộng ỷ lan can khán thúy vi.

 (Sâu trong khóm hoa dương liễu, chim hót chậm rãi - Dưới bóng thềm ngôi nhà chạm vẽ, mây chiều lướt bay - Khách đến chơi không hỏi việc người đời - Cùng dựa lan can ngắm màu xanh của chân trời).

Con người vô ngôn là hình ảnh nổi bật trong thơ thiên nhiên đời Trần. Các thi nhân đề cao sự trực cảm, bác bỏ sự suy luận lí trí nên họ xem thường ngôn ngữ, bởi ngôn ngữ hữu hạn không thể diễn đạt được chân lí vô cùng. Họ chủ trương con đường duy nhất đạt được chân lí là sự chứng nghiệm của bản thân chứ không thể thay thế bằng sự học hỏi qua những lời diễn giải, thuyết minh. Ở bài thơ này ta thấy khách và chủ vốn đều là những con người vô ngôn, họ không trò chuyện. Nhưng thực chất họ đã nói với nhau rất nhiều. Điều đó đã được thể hiện qua hư từ cộng. Cộng lúc này trở thành nhãn tự của cả bài thơ. Cộng thể hiện sự hoà nhập, hoà hợp giữa hai tâm hồn với nhau đồng thời giữa hai tâm hồn ấy với thiên nhiên tạo vật. Cả khách - chủ đều đã đạt được sự đại ngộ bởi khi họ đã cùng bình tâm, tâm đã tĩnh từ đó mà họ có thể chiêm nghiệm lẽ đời, những "nhân gian sự" từ thiên nhiên ngoại vật.

Thiền sư Huyền Quang viết trong Hoá châu tác:

海天草木共愁吟

Hải thiên thảo mộc cộng sầu ngâm

(Cây cỏ trời biển cùng ta ngâm nga nỗi buồn).

Nguyên tắc tìm kiếm mối giao hoà giữa con người và thiên nhiên là cấu tứ phổ biến trong thơ thiên nhiên đời Trần. Ở câu thơ này, con người và thiên nhiên có sự đồng cảm sâu sắc cùng vui, cùng buồn, cùng hòa điệu. Hư từ cộng đã làm nổi bật mối giao cảm đặc biệt giữa người và cảnh. Đến đây ta lại nhớ đến câu thơ trong bài Sơ nguyệt của Nguyễn Du :

一庭霜露共愁眠

Nhất đình sương lộ cộng sầu miên

Trước khi Nguyễn Trãi viết những câu thơ như: "Núi láng giềng, chim bầu bạn - Mây khách khứa, nguyệt anh tam" (Thuật hứng XIX) thì trước đó hơn trăm năm năm Trần Anh Tông đã viết:

  絕峰更有學仙者

  清風明月相為鄰    

   Tuyệt phong cánh hữu học tiên giả

   Thanh phong minh nguyệt tương vi lân ⁽⁴⁾

 (Trên đỉnh núi cao nhất lại có người học đạo tiên - Cùng gió mát trăng trong kết bạn láng giềng).

Hư từ tương trong câu thơ trên có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc xác lập nghĩa cho cả hai câu thơ. Lúc này chữ tương đóng vai trò như là "một sợi dây liên hệ" nối câu trên và câu dưới. Bên cạnh ý nghĩa ngữ pháp, nó còn có sự liên kết về mặt ngữ nghĩa: con người (tiên giả) hoà hợp với thiên nhiên (thanh phong minh nguyệt) trở thành tri âm tri kỉ.

Trong  một câu thơ khác trong bài Đăng Bảo Đài sơn, Trần Nhân Tông viết:

雲山相遠近

Vân sơn tương viễn cận

                                                (Núi như mây, ngọn xa ngọn gần).

Hư từ tương ở trường hợp này, đã liên kết hai tính chất của vân sơn là gần xa góp phần tạo dựng một không gian trải dài từ gần cho đến xa.

Bên cạnh các hệ hư từ nêu trên thơ thiên nhiên đời Trần còn sử dụng các hư từ  như: hựu (又), tại (在). Nguyễn Trung Ngạn, một đêm đậu thuyền ở Kim Lăng Thành đã cảm tác viết bài Dạ bạc Kim Lăng Thành trong đó có câu:

人在扁舟月在河

Nhân tại biển chu nguyệt tại hà

(Người thì ở trong chiếc thuyền hẹp, trăng thì ở trên sông).

Cùng với việc sử dụng hư từ tại (在) và vận dụng phép lặp trên chính hư từ ấy, thi nhân muốn nhấn mạnh những điểm tương đồng giữa chủ thể trữ tình với vầng trăng: người cô đơn lạnh lẽo trên sông và trăng cũng vậy. Cảm khái về thân phận cô đơn, hoàn cảnh tha hương được khơi gợi từ chính tương quan giữa các hình ảnh được tạo dựng từ biện pháp lặp hư từ tại. Trong Xuân nhật khê thượng vãn hành Nguyễn Tử Thành viết:

月在松梢水在頭

Nguyệt tại tùng sao thuỷ tại đầu

(Trăng trên ngọn tùng, suối đầu nguồn).

Ở câu thơ này, phép lặp hư từ tại đã "cố định vị trí" hai không gian mang tính đối lập. Tuy nhiên với sự liên kết nội tại (do hiệu quả của phép đối, phép lặp mà hư từ tại đóng vai trò quan trọng) giữa các hình ảnh người đọc vẫn hình dung ra được bức tranh thiên nhiên có tính chỉnh thể rất cao.

Đặc biệt trong thơ thiên nhiên đời Trần sử dụng rất nhiều hư từ hựu (又): lại. Trong bài tứ tuyệt Hoàng Giang dạ vũ , Nguyễn Phi Khanh viết:

孤燈明又滅

Cô đăng minh hựu diệt

(Ngọn đèn hiu hắt sáng rồi lại tắt)

Hư từ hựu trong câu thơ này được sử dụng độc đáo. Nó thể hiện sự lặp lại của hai trạng thái sáng - mờ của ánh đèn cô đơn. Như đã nói ở trước hình ảnh "cô đăng" biểu trưng cho hình ảnh thi nhân. Qua đó giúp cho người đọc có thể hình dung ra được hình ảnh của một cô nhân đang thao thức suốt canh trường vì những trăn trở về giấc mộng hải hồ chưa thoả chí. Đây chẳng phải là thủ pháp "hoạ vân xuất nguyệt" quen thuộc trong Đường thi đó sao?

Bên cạnh đó, hư từ hựu còn nằm trong cấu trúc đối xứng ở các ngữ đoạn trong nội bộ câu thể hiện sự thừa tiếp. Có khi đó là sự thừa tiếp các hình ảnh không gian:

山青水綠又秋光

Sơn thanh / thủy lục / (hựu) thu quang.

(Phiếm chu - Huyền Quang)

Hình ảnh không gian nằm phía sau hư từ hựu đã bổ sung làm cho bức tranh thiên nhiên với non xanh nước biếc trở nên rộng lớn, khoáng đạt hơn. Từ đó càng đối lập với hình ảnh của con người nhỏ bé, cô đơn (tiểu đỉnh).

Cùng có những tác dụng đó hư từ hựu trong câu kết của bài Hoá Thành thần chung của Nguyễn Phi Khanh càng độc đáo hơn khi nó tạo sự thừa tiếp ở hai hình ảnh nhằm nối kết hai không gian: ở trên cao, ở dưới thấp từ đó tạo dựng không gian mang tính thống nhất:

月白又江空

Nguyệt bạch / (hựu) / giang không.

Hơn thế nữa ngoài việc thể hiện sự thừa tiếp của các hình ảnh không gian, hư từ hựu còn thể hiện sự thừa tiếp trong hành động:

Khan Sơn / khan thuỷ / (hựu) khan vân.

4. Như đã nói ở trên tuy hư từ được dùng hết sức hạn chế trong thơ thiên nhiên đời Trần, tuy nhiên khi tác giả đã dùng thì những hư từ ấy đều có giá trị biểu đạt rất cao. Đồng thời qua việc sử dụng hư từ trong thơ cũng góp phần khẳng định tài năng của thi nhân thời Trần. Đó là điều mà Phan Ngọc cũng đã khẳng định: "Giỏi thơ Đường là giỏi dụng hệ hư từ này chứ không phải giỏi điển tích, giỏi đối chọi"⁽⁵⁾.

Chú thích

1. Nhiều tác giả (1997),Về thi pháp thơ Đường, NXB Đà Nẵng.
2. Nguyễn Sĩ Đại (1996), Một số đặc trưng nghệ thuật thơ tứ tuyệt thời Đường, NXB Văn học, Hà Nội.
3. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, NXB Trẻ, TPHCM.
4. Vân Tiêu am.
5. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, NXB Trẻ, TPHCM.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Văn Chánh (1997), Sơ lược ngữ pháp Hán văn, NXB Đà Nẵng.
2. Nguyễn Sĩ Đại (1996), Một số đặc trưng nghệ thuật thơ tứ tuyệt thời Đường, NXB Văn học, Hà Nội
3. Nhiều tác giả (2004), Từ điển thuật Ngữ văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội.
4. Nhiều tác giả (1997), Về thi pháp thơ Đường, NXB Đà Nẵng.
5. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, NXB Trẻ, TPHCM.
6. Ngô Văn Phú (dịch) (2008), Đường thi tam bách thủ (唐詩三百首) do Hoành Đường Thoái Sĩ (蘅塘退士) soạn, NXB Văn học, Hà Nội.
7. Đặng Đức Siêu (2004), Ngữ văn Hán Nôm, NXB Đại học Sư Phạm Hà Nội.
8. Viện Văn học (1987), Thơ văn Lý Trần (tập 2), Uỷ ban KHXHNV - NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
9. Trần Thị Băng Thanh (1999), Những suy nghĩ từ văn học trung đại, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
10. Viện Văn học (1989), Thơ văn Lý Trần (tập 2- quyển thượng), Uỷ ban KHXHNV - NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
11. Đoàn Thị Thu Vân (1996), Khảo sát đặc trưng nghệ thuật thơ thiền Việt Nam từ thế kỉ thứ X - thế kỉ thứ XIV, Trung tâm nghiên cứu quốc học - NXB Văn học, Hà Nội.

Nguồn: Tạp chí Đại học Sài Gòn, Bình luận văn học, Niên san 2016

Đoàn Lê Giang*

 Huyền Quang (1254-1334) là Thiền sư danh tiếng đời Trần. Ông được phong là Quốc sư, và được tôn xưng là một trong ba vị tổ của Thiền phái Trúc Lâm Việt Nam, cùng với vua Trần Nhân Tông và sư Pháp Loa. Sách vở còn ghi lại nhiều thơ văn của ông, trong đó Việt âm thi tập của Phan Phu Tiên có chép bài Xuân nhật tức sự 春日即事 với tên tác giả là Huyền Quang. Bài thơ cũng được giáo trình Văn học Việt Nam thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XVIII bình giảng rất thú vị khi nói về thơ Lý Đạo Tái (Huyền Quang)(1). Tuy nhiên lai lịch bài thơ, tác giả đích thực là ai, còn là vấn đề khá phức tạp.

Xem tiếp...

Phan Thanh Giản, tên tự là Tĩnh Bá, lại tự là Đạm Như, tên hiệu là Lương Khê, biệt hiệu là Mai Xuyên, Ước Phu. Ông sinh ngày 12-10-1796, năm Bính Thìn, và mất vào ngày 5 tháng 7 năm Đinh Mão (4-8-1867), thọ 72 tuổi. Tiên tổ của Phan Thanh Giản là người Hoa, cuối đời Minh, di chuyển sang nước Nam, làm nhà ở tỉnh Bình Định. Đến khi loạn Tây Sơn, thì ông tổ đem cả gia quyến đến nhập tịch ở Vĩnh Bình, tỉnh Vĩnh Long.⁽¹⁾ Cha của Phan Thanh Giản là Phan Văn Ngạn, sinh năm Mậu Tý triều Lê Cảnh Hưng (tức năm 1768), tại ấp Hội Trung, phường Hội Hoà, xã Ô Liêm, tổng Trung, huyện Bồng Sơn, tỉnh Bình Định, tục gọi là xứ Giồng Phung (仝堸). Nay là thôn Hội Trung, tổng Trung An, huyện Bồng Sơn, phủ Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định⁽²⁾. Ông Phan Văn Ngạn là con trai thứ ba của ông Ngẫu Cừ⁽³⁾, tức ông Phan Thanh Tập⁽⁴⁾. Sau đó gia đình ông Ngẫu Cừ đưa gia đình chạy loạn Tây Sơn vào định cư ở thôn mới lập là Tân Thạnh, tổng Tân An, châu Định Viễn, phủ Gia Định, sau là thôn Bảo Thạnh, tổng Bảo Trị, huyện Bảo An, phủ Hoằng Đạo, tỉnh Vĩnh Long⁽⁵⁾. Lúc bấy giờ ông Phan Thanh Tập mới 3 tuổi, đến khi lớn theo việc học hành rất siêng năng, thông rõ nghĩa lớn của kinh truyện, vào làm ty lại ở dinh Vĩnh Trấn.  Phan Thanh Giản sinh ra và lớn lên trong một gia đình nghèo tại Bảo Thạnh, bằng sự cần mẫn, siêng năng, nhẫn nại và một tinh thần kiên cường vượt khó đã đưa ông đến với con đường học vấn, và đi vào con đường nhiều vinh quang cũng lắm cay đắng thăng trầm trong 41 năm làm quan dưới triều Nguyễn.

Từ năm 1826, Phan Thanh Giản bước vào con đường làm quan, đời ông từ đây gắn liền với những hoạt động chính trị của triều Nguyễn. Phan Thanh Giản giữ nhiều chức vụ trong nhiều lĩnh vực, là Hiệp biện Đại học sĩ, quan đến chức Thượng thư. Ông từng được phong làm phó sứ đi Trung Hoa, chánh sứ đi Tây, và chuyến đi công cán đến Giang Lưu Ba (Jakarta, Indonesia), lại được sai phái đi khắp cả nước, từ nam đến bắc, từ đông sang tây. Như vậy có thể nói, Phan Thanh Giản là người có dịp tiếp xúc nhiều người và đi nhiều nơi, vì thế nhãn quan của ông hẳn cũng có chỗ không giống với người khác, điều đó có thể dẫn đến những bi kịch cuối đời. Cuộc đời làm quan của Phan Thanh Giản lắm thăng trầm, nhiều lận đận, nhưng ông vẫn không oán hận, theo kiểu của một nhà nho. Điều khiến người ta quý ông là ở tấm lòng thanh khiết, chịu khó, cần mẫn và tận tâm với mọi công việc dù lớn hay bé, dù những khi sang khi hèn, những mong báo đền ơn vua giúp dân an ổn.

Ở lĩnh vực văn hoá, Phan Thanh Giản những đóng góp cụ thể. Năm 1846, vua Thiệu Trị cho Phan Thanh Giản sung làm Tổng vựng biên soạn bộ Đại Nam hội điển sự lệ. Tiếp đó, trong vai trò Tổng tài của Quốc sử quán những năm 1856, 1860, 1864 còn kiêm quản Quốc Tử giám, ông có nhiều đóng góp trong việc biên soạn bộ sử Khâm định Việt sử thông giám cương mục, khởi thảo biên soạn từ năm 1856 và hoàn thành năm 1881. Đây là một công trình đồ sộ, viết theo lối “cương mục”, chép lịch sử dân tộc từ thời Hùng Vương cho đến khi Quang Trung đại phá quân Thanh (1789), gồm 52 quyển. Bộ sách này, theo đánh giá của giới sử học: “Khâm định Việt sử thông giám cương mục cùng với Đại Việt sử ký toàn thư là hai bộ quốc sử lớn nhất được khắc in toàn bộ trong thời đại phong kiến Việt Nam. Về phương diện này, chúng ta cần ghi nhận cống hiến to lớn của Phan Thanh Giản và với bộ quốc sử này, ông là một nhà sử học lớn”⁽⁶⁾.

Đóng góp của Phan Thanh Giản về văn hoá còn thể hiện ở việc, ông cùng Nguyễn Thông và các sĩ phu Lục tỉnh di dời phần mộ nhà giáo Võ Trường Toản về làng Bảo Thạnh (Bến Tre) vì không muốn một bậc Thầy của Nam Bộ phải nằm trên vùng đất tạm chiếm của Pháp vào năm 1864. Khi nhậm chức ở Vĩnh Long, ông chủ trương cùng Nguyễn Thông hiệp lực với các sĩ phu xây dựng Văn Thánh miếu thờ Khổng Tử, lập Văn Xương Các làm nơi hội họp bình thơ văn, bàn kế sách an dân, canh tân đất nước (1864-1867). Ông còn dành thời gian soạn văn bia ca ngợi công đức của bậc hiền đức Võ Trường Toản, Phạm Đăng Hưng, Thiên Y thần nữ, bia Văn Thánh miếu... cho người đời sau được biết và đồng thời góp phần vào việc phát triển một loại hình văn học đặc biệt – văn bia – tại Nam Bộ. Ngoài ra còn có thể thấy đóng góp của Phan Thanh Giản trong việc giao lưu văn hoá hai vùng nam bắc, trong nước và ngoài nước được thể hiện trong các tập thơ văn của ông qua những bài thơ viết gửi, xướng hoạ, đề tựa, bạt...

Trong lĩnh vực giáo dục, Phan Thanh Giản là người tham gia làm chủ khảo trong các kỳ thi Hương, thi Hội, và độc quyển trong kỳ thi Đình, Điện tức là trực tiếp tham gia công tác chấm thi tuyển chọn nhân tài cho đất nước. Sau khi đi sứ Trung Quốc về, Phan Thanh Giản được sai làm chủ khảo kỳ thi sát hạch các tú tài trong nước tuổi từ 40 trở lên để bổ dụng (1834), phó chủ khảo kỳ thi Hội và độc quyển kỳ thi Đình (1835), phó chủ khảo khoa thi Hương trường Thừa Thiên (1837 và năm 1840), độc quyển kỳ thi Đình (1841), chánh chủ khảo trường thi Hương Hà Nội (1841), phó chủ khảo kỳ thi Hội (1842), chủ khảo trường thi Thừa Thiên (1846), chủ khảo kỳ thi Hội (1847), làm giảng quan ở Kinh diên (1849, 1856), độc quyển kỳ thi Điện (1849) góp phần trong việc đào tạo lựa chọn nhân tài cho triều đình.

Về sáng tác văn chương của Phan Thanh Giản, tác phẩm của ông hiện còn được tập hợp trong Lương Khê thi thảo, Lương Khê văn thảo gọi chung là Lương Khê thi văn thảo do ông và các con trai sưu tầm và biên tập và tự tay viết bài tiểu tự năm 1866 trước ngày ông mất một năm. Trong năm ông mất, 1867, Tùng Thiện Vương Miên Thẩm là người viết lời tựa cho tập thơ của Phan Thanh Giản. Sau khi Phan Thanh Giản mất được hai năm, năm 1869, Tự Đức có dụ sai chép thơ văn của các đại thần như Trương Đăng Quế, Lê Văn Đức, Phan Thanh Giản, Trương Quốc Dụng, Nguỵ Khắc Tuần, Phạm Thanh, Trịnh Lý Hanh, Nguyễn Văn Giao, Nguỵ Khắc Đản, Hà Quyền, Nguyễn Du.⁽⁷⁾ Đến năm 1876, Lương Khê thi văn thảo mới được cho khắc in. Hiện tại thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm Hà Nội còn lưu trữ các tập sau:

- Lương Khê thi thảo梁溪詩草  , có 2 bản khắc in,một bản ký hiệu A.2125, gồm 298 trang, 25,5 x 15 cm; và một bản ký hiệu VHv.151, gồm 290 trang, 25 x 16 cm; có một bản chép tay, ký hiệu A.255, gồm 264 trang, 30,5 x 21,5 cm. Lương Khê thi thảo có khoảng 454 bài thơ tả cảnh Kinh đô, trên đường vào Nam, đường sang Trung Quốc, thơ từ biệt gia đình, khóc bạn, ứng chế...

- Lương Khê văn thảo梁溪文草 , có 4 bản khắc in, ký hiệu A.2125, 182 trang, 25,5x15 cm; và các bản ký hiệu VHv.856, VHv.857, VHv.91 đều có cùng số trang là 182; một bản chép tay ký hiệu A.292, gồm 282 trang, 31,5x22 cm. Lương Khê văn thảo gồm hơn 40 bài văn với nhiều thể loại sớ, luận, ký, tự, thuyết, luỵ, thư, luận, phú, châm, tụng, hành trạng, bi minh...

- Ước Phu tiên sinh thi tập約夫先生詩集 , bản chép tay, 50 trang, 32 x 22 cm, ký hiệu A.468, gồm khoảng 85 bài thơ, văn của Phan Thanh Giản: tiễn, hạ, ứng chế, dụ, luỵ văn, tế văn, thư…

- Sứ trình thi tập使程詩集  ,bản chép tay, 94 trang, 30x19.5 cm, ký hiệu A.1123, gồm 147 bài thơ đề vịnh, ngẫu tác, tức cảnh, tự thuật, hoài cổ, tặng hoạ thơ bạn bè... làm trên đường đi sứ Trung Quốc.

Ngoài ra, các sáng tác của Phan Thanh Giản còn thấy chép rải rác trong các thi tập, văn tập của các nhân sĩ đương thời do trong quá trình giao lưu trao đổi văn thơ đàm luận, như bài tựa cho Bái Dương thi tập của Ngô Thế Vinh (VHv.139), bài ký Thiên Y tiên nữ truyện ký chép trong Bi ký tạp biên (VHv.278), bài chiếu chép trong Chiếu biểu tập (A.2419), đề tựa cho Thi tấu hợp biên (VHv.1391/a, VHv.1391/b), tựa cho Dương mộng tập của Hà Tôn Quyền (VHv.1423)...

Bản cùng ký hiệu A.2125 gồm có Lương Khê thi thảo và Lương Khê văn thảo nên còn gọi chung là Lương Khê thi văn thảo. Trong bản ký hiệu A.2125 này, còn có phần Lương Khê thi thảo bổ di và Lương Khê văn thảo bổ di ở phía sau Lương Khê văn thảo.

Trong đó, Lương Khê thi thảo gồm có 18 tập nhỏ, được sáng tác trong các khoảng thời gian với những hoàn cảnh sau đây:

Lương Khê văn thảo gồm 3 quyển: quyển 1 gồm các bài biểu sớ; quyển 2 gồm các bài ký, tự, luận, thuyết, thư, văn điếu…; quyển 3 gồm các bài luận, phú, châm, hành trạng, bi minh.

Lương Khê thi thảo bổ di có 22 bài thơ chữ Hán, trong đó có 20 bài vịnh cảnh Mai Lâm (gành Mù U) quê nhà của Phan Thanh Giản và 2 bài khác.

Lương Khê văn thảo bổ di có 4 bài: 1 bài bi, 1 bài ký, 1 bài truy điệu thuật hành trạng, 1 bài di sớ.

Như vậy, khảo sát thơ văn Phan Thanh Giản, chúng tôi thấy tập trung ở các tập sau:

- Lương Khê thi văn thảo (A.2125)

- Ước Phu tiên sinh thi tập (A.468)

- Sứ trình thi tập (A.1123)

Thơ văn Phan Thanh Giản như một kiểu nhật ký cuộc đời ông. Văn chương phản ánh cuộc đời, ghi lại cuộc đời và công việc để bày tỏ chí, đạo, cảm xúc, tình cảm với ngôn từ chất phác, mộc mạc. Năm 1876, vua Tự Đức từng nhận xét về Phan Thanh Giản nhân kỳ thi Hội:

“Quốc triều ta, khoảng năm Minh Mạng, người đỗ giáp đệ như Hà Quyền, lời văn thanh nhã đẹp đẽ, chầu chực ở Nội các, công việc phần nhiều tinh nhanh, thường được khen thưởng; Phan Thanh Giản nết thuần thục, học nhiều, thơ văn cũng nhiều bài được...”⁽⁸⁾

Thơ văn Phan Thanh Giản nối tiếp mạch nguồn thơ văn Hán Nôm Nam Bộ trong buổi đầu nhà Nguyễn từ Đào Duy Từ, Hoàng Quang, Mạc Thiên Tích, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô Nhơn Tịnh, Huỳnh Ngọc Uẩn... Chính Phan Thanh Giản cũng là người sở đắc được cái học phong Nam Bộ từ người thầy chung của giới trí thức phương Nam Võ Trường Toản mà Nguyễn Thông cũng vô cùng khâm phục. Phan Thanh Giản cũng là người có những đóng góp lớn làm phong phú thêm cho nội dung và nghệ thuật văn chương Nam Bộ từ phương diện đề tài cho đến thể loại.

Đúng như nhà nghiên cứu Nguyễn Khuê và Cao Tự Thanh từng nhận xét xác đáng về sáng tác văn học của Phan Thanh Giản:

“Trên phương diện sáng tác văn học, Phan Thanh Giản là một tác giả rất đáng chú ý. Lương Khê văn tập của Phan Thanh Giản có nhiều bài biểu, sớ, ký, tự, thuyết… thể hiện sự kế thừa văn học ở Đàng Trong và sự tiếp thu văn học viết dân tộc ở địa bàn Trung Bắc và cả Hoa Nam, trong đó nổi bật nhất là về cơ cấu thể loại. Một số lời bạt của Phan Thanh Giản cũng cho thấy thời kỳ này các tác giả văn học Hán Nôm ở Gia Định đã quan tâm tới các vấn đề lý luận văn học hơn trước.”⁽⁹⁾

So với những nhà thơ trước đó và đương thời ở Nam Bộ, bộ phận sáng tác của Phan Thanh Giản đa dạng hơn. Thơ văn Phan Thanh Giản nói như Nguyễn Thông, cốt lấy chữ “thành” làm chủ. Vì thế, trong thơ Phan Thanh Giản, ta sẽ thấy ở đó phản ánh rõ nét sinh hoạt của cá nhân, gia đình, những con người, vùng đất nơi ông đã đi qua với hình ảnh chân thật và một tình cảm chân thành.

Có thể nói, đến Phan Thanh Giản, ta mới thấy nội dung phản ánh trong thơ trải khắp từ nam ra bắc, khắc phục được tình trạng vùng miền so với các nhà thơ ở Nam Bộ trong giai đoạn trước. Ở Nam Bộ, Phan Thanh Giản có chùm 20 bài vịnh cảnh Mai Lâm, nơi cha ông lớn lên và quay về sống phần đời còn lại:

寒香依約合成墟

沙磧依然太古餘

定識春花秋葉外

菊溪萄徑又何如

Hàn hương y ước hợp thành khư,

Sa thích y nhiên thái cổ dư.

Định thức xuân hoa thu diệp ngoại,

Cúc khê đào kính hựu hà như.

(Hương lạnh thoang thoảng tụ nên gò,

Cồn bãi vẫn như thuở hồng hoang còn sót lại.

Biết chắc là ngoài quy luật mùa xuân hoa nở mùa thu lá rụng,

Khe cúc đường nho không biết là như thế nào.)

(Cổ Mai Lâm cư – Lương Khê thi thảo bổ di)                       

Cảnh cầu ngang ở Nam Bộ được Phan Thanh Giản miêu tả:

野人村塢隔林溪，

野徑沙頭略彴低。

幽鳥一聲林際起，

行人已渡夕陽西。

Dã nhân thôn ổ cách lâm khê,

Dã kính sa đầu lược chước đê.

U điểu nhất thanh lâm tế khởi,

Hành nhân dĩ độ tịch dương tê.

Làng xóm của dân quê ở cách khe rừng,

Con đường quê cát trải dài khiến chiếc cầu nhỏ thấp xuống.

Một tiếng chim kêu trong khoảng rừng vắng,

Người đi đường đã qua bến đò trong bóng chiều lặn về tây.

(Hoành kiều – Lương Khê thi thảo bổ di)

Cảnh vật ở Bình Thuận, Khánh Hoà, Bình Định, Phú Yên, Quảng Ngãi, Quang Nam… đều đực tái hiện trong thơ Phan Thanh Giản. Những bãi cát trắng, đất đỏ, con sông ở Bình Thuận xuất hiện trong thơ Phan Thanh Giản và trong đó thoáng hiện đời sống của ngư dân, nông nghiệp, kẻ bán rau người bán cá:

歷盡沙崖與水隈

此間風物洞然開

閭閻撲地成居聚

舸艦迷津任溯洄

賣菜兒童青洞出

沽魚婦女綠濱囬

Lịch tận sa nhai dữ thuỷ ôi,

Thử gian phong vật đỗng nhiên khai.

Lư diêm phác địa thành cư tụ,

Khả hạm mê tân nhậm tố hồi.

Mại thái nhi đồng thanh động xuất,

Cô ngư phụ nữ lục tân hồi…

(Đi hết đồi cát và khuỷu sông,

Cảnh vật nơi đây mở ra thật rõ ràng.

Cổng làng dựng trên mặt đất thành nơi quây quần sinh sống,

Thuyền ghe lạc bến mặc tình xoay tìm chỗ đậu.

Đứa trẻ bán rau từ hang núi xanh đi ra,

Người đàn bà bán cá quay về bến nước biếc…)

(Thuận Phan – Vu Kinh thảo)

Và:

西望紅沙千萬丈

幾囬遙認赤城垣

… Tây vọng hồng sa thiên vạn trượng,

Kỷ hồi dao nhận xích thành viên.

(… Trông về phía tây bãi cát đỏ trải ngàn vạn trượng,

Mấy lần ngoảnh trông cứ tưởng là bức tường thành màu đỏ.)

(Kinh Thuận động, 3 – Vu Kinh thảo)

Cảnh đồng bằng bao la, lau sậy chen chúc, vườn cây dâu gai. Cảnh người thu hoạch lúa vụ. Cảnh hàng tre xanh mướt chồi măng ở góc làng, chén nước chè trong quán chè quê toả hương... đều được Phan Thanh Giản miêu tả tỉ mỉ cho thấy sinh hoạt của một miền quê:

渺渺平蕪一望茫

茅柴雜遝對麻桑

田家幾處收新麥

邨落數緣長嫩篁

熱茗店蒸溪水净

逺途客苦夏炎長

Diểu diểu bình vu nhất vọng mang,

Mao sài tạp đạp đối ma tang.

Điền gia kỷ xứ thu tân mạch,

Thôn lạc sổ duyên trưởng nộn hoàng.

Nhiệt mính điếm chưng khê thuỷ tịnh,

Viễn đồ khách khổ hạ viêm trường.

(Trông ra bãi bằng mênh mông xa thẳm,

Củi lau sậy xen nhau, bên kia là dâu gai.

Nhà nông mấy nơi đang thu vụ lúa mới,

Thôn xóm vài chỗ mọc lên những mầm măng non.

Trong quán, chè nóng được nấu bằng nước suối sạch,

Nỗi khổ của khách đường xa như dài theo tiết hè nóng nôi.)

(Giao hành, 2 – Thái hương thảo)

Bài 3 trong chùm Giao hành tả cảnh mưa chiều tắt nắng với những đứa trẻ chăn trâu đang lùa trâu về băng qua những vũng nước, những người đi đò chiều tranh nhau, khói mây bay trong gió và tiếng lách tách trong bụi tre, tiếng quạ kêu rộn rã:

牧童驅犢晚還庄

迅歩行過水上塘

叢笋雨來喧鎧甲

湖菱波細露鋒鋩

數團煙逐溪風去

一簇人争野渡忙

惆悵鄕關何處是

寒鴉枯樹閙斜陽

Mục đồng khu độc vãn hoàn trang,

Tấn bộ hành qua thuỷ thượng đường.

Tùng duẫn vũ lai huyên khải giáp,

Hồ lăng ba tế lộ phong mang.

Sổ đoàn yên trục khê phong khứ,

Nhất thốc nhân tranh dã độ mang.

Trù trướng hương quan hà xứ thị,

Hàn nha khô thụ náo tà dương.

(Mục đồng lùa trâu buổi chiều về trang trại,

Nhanh bước đi qua bờ đê trên mương nước.

Bụi tre trong cơn mưa, áo giáp tre kêu lách tách,

Củ ấu trong hồ, sóng gợn, sừng ấu lộ ra nhọn hoắt.

Vài đám khói theo gió khe bay đi,

Một đám người tranh nhau vội qua đò vắng.

Buồn bã biết quê hương ở chốn nào?

Đám quạ lạnh trên cây khô kêu rộn trong bóng chiều.)

(Giao hành, 3 – Thái hương thảo)

Những bài thơ như thế rõ ràng hiếm thấy trong thơ cổ. Nếu thơ Đường thường gợi hơn tả, thì thơ Phan Thanh Giản tả nhiều hơn gợi. Cảnh sắc trong thơ Phan Thanh Giản vì thế rất gần với thiên nhiên, hình ảnh trng thơ gần với những sinh hoạt thường ngày của người dân. Bài thơ trên vừa nhiều hình ảnh lại nhiều âm thanh. Những hình ảnh và âm thanh đó đều quen thuộc nơi làng quê Việt Nam. Hoàn toàn không phải là một kiểu thơ của sự tưởng tượng. Đúng như Phan Thanh Giản từng nói, rằng cảnh sắc thiên nhiên thực tế đẹp hơn những gì trong sách miêu tả: “佳景倍堪書 Giai cảnh bội kham thư”.

Trong suốt thời gian làm quan của Phan Thanh Giản, trên những chặng đường bôn tẩu hành dịch, ông đã ghi lại những cảm xúc, những hành trình: Gia Định, Bình Thuận, Khánh Hoà, Phú Yên, Bình Định, Quảng Ngãi, Quảng Nam, Đà Nẵng, Thuận Hoá, Quảng Trị, Quảng Bình, Ninh Bình, Thái Nguyên,… Trong những bài thơ làm trên hành trình đó, cảnh vật con người từng địa phương một phần được phản ánh dưới cái nhìn mới mẻ, chân thành.

Nhưng đóng góp của Phan Thanh Giản đối với văn học Hán Nôm Nam Bộ quan trọng hơn cả là ở thể loại sáng tác. Từ thơ văn của Phan Thanh Giản, ta thấy ông có một sức sáng tác dồi dào ở các thể loại: thơ, luận, sớ, luỵ, hành trạng, tụng, ký, truyện, bi minh… Riêng về thơ cũng đa dạng về thi thể: ngũ ngôn tứ tuyệt, ngũ ngôn bát cú, ngũ ngôn cổ phong trường thiên, thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú, thất ngôn cổ phong trường thiên…

Về sớ, xin đơn cử bài sớ tạ ơn ban chức Hồng lô tự khanh và sung chức Phó sứ đi sang Thanh của Phan Thanh Giản. Tuy nói rằng sớ viết theo quy củ nhất định, từ ngữ cũng có tính quy phạm, nhưng mà qua bài sớ này có thể thấy những điều mà Phan Thanh Giản nói trong sớ đều là những sự kiện có thật bằng những lời chân thành:

… 竊念臣材品低常，幸預科甲，尋蒙拔擢，不數年間，入陪禁近，出參藩閫。臣愚不敢自棄，孜孜圖報，自覺無階。乃於去年，捨播嶺之役，愚疏取誤，罪大過深，區區之身，所不足惜，而聖恩徒負，顧影自慚，於此雖欲勉效，涓埃已不可得矣。豈意復蒙聖慈不忍，雖雪霜雨露之信，不以一物改其常，而天地父母之心，每以好生厚其德，特寬常憲，曲與矜全，臣遂得以從部，並蒙派往洋程效力贖罪。凡此髮膚所有之身，皆是君父重生之賜。臣嘗終朝忘食，中夜獨坐，私自痛念，雖赴湯蹈火，寔所甘心，磨頂捐軀，不足報德。况尋常趨赴，何補絲毫，分外恩霑，已蒙稠疊。本年陸月日，旋蒙起復翰林院檢討，充內閣行走，尋蒙陞署承天府承，凡於辨公任職之間，均未分寸可錄，茲復蒙陞補今職。仰成全之獨至，顧諮度之非長，瀀渥自天，稱酬無地。

臣惟有，盡心所事，罄力當為，勵臣職于夙宵，艱勞靡憚，凜天威于咫尺，明旦若臨，庶幾有可圖報之理於萬一云耳。臣下情惶恐無任，感激之至，謹奉表陳謝以聞。

… Thiết niệm, thần: tài phẩm đê thường, hạnh dự khoa giáp, tầm mông bạt trạc, bất sổ niên gian, nhập bồi cấm cận, xuất tham phiên khổn. Thần ngu bất cảm tự khí, tư tư đồ báo, tự giác vô giai. Nãi ư khứ niên, Xả Bá lĩnh chi dịch, ngu sơ thủ ngộ, tội đại quá thâm, khu khu chi thân, sở bất túc tích, nhi Thánh ân đồ phụ, cố ảnh tự tàm, ư thử tuy dục miễn hiệu, quyên ai dĩ bất khả đắc hĩ. Khởi ý phục mông Thánh từ bất nhẫn, tuy tuyết sương vũ lộ chi tín, bất dĩ nhất vật cải kỳ thường, nhi Thiên địa phụ mẫu chi tâm, mỗi dĩ hiếu sinh hậu, kỳ đức đặc khoan, thường hiến khúc dữ căng toàn, thần toại đắc dĩ tòng bộ. Tịnh mông phái vãng dương trình hiệu lực, thục tội. Phàm thử phát phu sở hữu chi thân giai thị Quân phụ trùng sinh chi tứ. Thần thường chung triêu vong thực trung dạ độc toạ, tư tự thống niệm, tuy phó dương thang đạo hoả, thật sở cam tâm, ma đỉnh quyên khu, bất túc báo đức. Huống tầm thường xu phó, hà bổ ty hào, phận ngoại ân triêm, dĩ mông trù điệp. Bổn niên lục nguyệt nhật, tuyền mông khởi phục Hàn lâm viện kiểm thảo, sung Nội các hành tẩu, tầm mông thăng thự Thừa Thiên phủ thừa, phàm ư biện công nhậm chức chi gian, quân vị phân thốn khả lục, tư phục mông thăng bổ kim chức. Ngưỡng thành toàn chi độc chí, cố tư độ chi phi trường, ưu ác tự Thiên, xứng thù vô địa. …

 (Trộm nghĩ: Thần tư chất, phẩm đức tầm thường, may được dự vào hàng khoa bảng, tiếp đó đội ơn cất nhắc, chưa đầy mấy năm, vào thì hầu nơi cấm điện, ra thì lo việc phiên trấn. Thần tuy ngu muội không dám tự bỏ mình, chăm chắm tính phương báo đáp, nhưng tự biết không lối. Vào năm ngoái (1831), việc binh ở núi Xả Bá⁽¹⁰⁾, do ngu muội sơ suất nên chuốc lấy lỗi lầm, tội lớn quá sâu, tấm thân nhỏ mọn, chẳng đáng tiếc gì, nhưng mà uổng phụ ơn vua, trông bóng tự thẹn, đến nay tuy muốn gắng sức lập công, nhưng một chút nhỏ nhoi⁽¹¹⁾ cũng không thể được. Ngờ đâu lại đội ơn Thánh từ chẳng nỡ, tuy tin trải tuyết sương mưa gió, không vì một vật mà đổi lẽ thường; tấm lòng Trời đất cha mẹ thường lấy sự hiếu sinh để làm dày đức độ, đặc biệt bao dung nhưng rõ ràng phép tắc, tìm phương thương cứu chu toàn, thần liền được theo làm việc ở bộ, đồng thời được phái đi ra biển xa để gắng công chuộc tội.⁽¹²⁾ Thật là tóc da trên thân này của thần, đều nhờ ơn vua cha ban cho tái sinh. Thần từng suốt buổi quên ăn, nửa đêm ngồi lẻ, riêng mình ghi khắc, dẫu nhảy vào nước sôi, dẫm trên lửa nóng, thực cũng cam lòng, mài đầu xẻ thân, cũng không đủ báo đáp đức lớn. Huống là chuyện bôn ba tầm thường, nào đủ báo đáp được mảy may; ân đức nhuần thấm hơn cả chức phận, đã được nhận nhiều lần. Tháng 6 năm nay (1833), được khởi phục chức Hàn lâm viện kiểm thảo, sung Nội các hành tẩu, tiếp đó được thăng thự Thừa Thiên phủ thừa⁽¹³⁾, phàm trong thời gian nhậm chức làm việc, đều chưa có chút công gì đáng ghi, nay lại được thăng bổ chức này. [Thật là] ngửa đội ơn thành toàn hết mực, nghĩ việc thần làm quan cũng chưa lâu, mà ơn trạch tự Trời cao, chẳng biết nơi báo đáp.…) (Thụ Hồng lô tự khanh, sung như Thanh Giáp phó sứ tạ biểu – Lương Khê văn thảo)

Các bài luận về đạo hoà (Phụng ngự đề triệu hoà luận), luận về việc Thái Bá ba lần nhường thiên hạ (Phụng ngự đề Thái Bá tam nhượng thiên hạ), về hiếu danh (Phụng ngự đề hiếu danh luận), về câu nói “văn thần không ham tiền” của Nhạc Phi (Phụng ngự đề “văn thần bất ái tiền” luận)… Các bài luận đều cho thấy lập luận chắc chắn, ngôn từ tinh xác, đưa ra nhiều chủ ý, biện luận rõ ràng.

Bài luận về hiếu danh, ông nói:

夫道一而已矣。辰爲大，故運有古後之殊，而道之用亦隨之而上下。古之君子學在求仁。立身處世，一凖於仁，心無私焉，而動合乎天理，仁之外非所知也。

…

則雖好名而爲忠爲孝，豈不愈於不好名而不爲忠爲孝者乎。雖好名而爲仁爲義，豈不愈於不好名而不爲仁爲義者乎。…

Phù đạo nhất nhi dĩ hĩ. Thời vi đại, cố vận hữu cổ hậu chi thù, nhi đạo chi dụng diệc tuỳ chi, nhi thượng hạ cổ chi quân tử học tại cầu nhân, lập thân xử thế, nhất chuẩn ư nhân, tâm vô tư yên, nhi động hợp hồ thiên lý, nhân chi ngoại phi sở tri dã. …

… Tắc tuy hiếu danh nhi vi trung vi hiếu, khởi bất dũ ư bất hiếu danh nhi bất vi trung vi hiếu giả hồ. Tuy hiếu danh nhi vi nhân vi nghĩa, khởi bất dũ ư bất hiếu danh nhi bất vi nhân vi nghĩa giả hồ….

(Phàm, đạo chỉ có một mà thôi, nhưng đúng thời là quan trọng, nên vận dụng xưa sau có khác, cái dụng của đạo cũng theo đó mà thay đổi. Cái học của người quân tử xưa chính ở chỗ cầu nhân. Lập thân xử thế đều bắt nguồn từ lòng nhân. Lòng không chút riêng tư mà mọi hành động đều hợp lẽ trời. Những gì ngoài lòng nhân, bậc quân tử chẳng quan tâm.

…

Tuy hiếu danh mà làm điều trung hiếu há chẳng hơn kẻ không hiếu danh mà cũng chẳng trung chẳng hiếu sao? Tuy hiếu danh mà làm điều nhân nghĩa há chẳng hơn kẻ không hiếu danh mà cũng chẳng nhân chẳng nghĩa sao? …) (Phụng ngự đề hiếu danh luận – Lương Khê văn thảo)

Bài luận về việc quan văn không ham tiền là trích lấy lời của Nhạc Phi thời Tống: “quan văn không ham tiền, quan võ không sợ chết”, nhưng trong lời nghị luận của Phan Thanh Giản còn cho thấy phải nên chấn chỉnh phong khí học thuật trong nước:

未治以此歟？必也。革斯陋習，挽此頹波，處脂膏而不潤，居廉遜而彌彰，寘壁樹風，還珠勵操，使退朝有羔羊之節，而在郡無碩鼠之咨，則教化可行，禮樂可興矣。然朱晦庵嘗曰：其如武臣亦愛錢何？此又見世風學術之不可不正也。

Vị trị dĩ thử dư? Tất dã. Cách tư lậu tập, vãn thử đồi ba, xử chi cao nhi bất nhuận, cư liêm tốn nhi di chương, trí bích thụ phong, hoàn châu lệ tháo, sử thoái triều hữu cao dương chi tiết, nhi tại quận vô thạc thử chi tư. Tắc giáo hoá khả hành, lễ nhạc khả hưng hĩ. Nhiên Chu Hối Am thường viết: Kỳ như vũ thần diệc ái tiền hà? Thử hựu kiến thế phong học thuật chi bất khả bất chính dã.

(Đất nước chưa thịnh hưng có lẽ vì điều này chăng? Hẳn là như vậy. Dẹp trừ thói quen hủ tục, cứu vãn làn sóng suy đồi, ở nơi giàu có mà chẳng tham vơ vét, sống cảnh thanh bần mà đức càng ngời, đặt nền dựng nếp, tiết tháo luyện rèn, sao cho lúc thoái triều có tiết tháo cao khiết, khi ở phủ không đục khoét dân lành, được thế thì giáo hoá có thể thi hành, lễ nhạc có thể hưng thịnh. Nhưng Chu Hối Am từng nói: Nếu như võ thần cũng ham tiền thì thế nào? Điều đó lại cho thấy phong tục ở đời hay học thuật không thể không chấn chỉnh vậy.)

Trong từng thể loại, Phan Thanh Giản đều có những đóng góp nhất định. Bên cạnh những đóng góp vào văn học Hán Nôm Nam Bộ thêm đa dạng thể loại như ký, truyện, luỵ, châm, một thể loại văn học có tính chất đặc biệt cũng được phát triển ở Nam Bộ đó là: bi minh. Ở thể loại này, Phan Thanh Giản có đến 4 bài văn bia quan trọng: Gia Định xử sĩ Sùng Đức Võ tiên sinh bi minh 嘉定處士崇德武先生碑銘 dựng tại mộ của Võ Trường Toản ở Bến Tre; Vĩnh Long Văn Thánh miếu bi 永隆文聖廟碑 dựng ở Văn miếu tỉnh Vĩnh Long; Thái bảo Cần Chánh điện đại học sĩ Đức Quốc công Phạm Trung Nhã công mộ bi minh 太保勤政殿大學士德國公范忠雅公墓碑銘 dựng ở lăng mộ Phạm Đăng Hưng ở Tiền Giang,  Thiên Y thần nữ ký 天依神女記 dựng ở Tháp bà Ponagar ở Nha Trang. Những bài văn bia này ngoài nội dung thuật lại và ngợi ca hành trạng nhân vật, trong đó còn thể hiện sự tồn tại Khổng học trên vùng đất mới phương Nam, thể hiện sự tiếp nối văn hoá truyền thống của một nước thống nhất và thể hiện một nét học phong Nam Bộ:

曾見先生遺書：大學千七百字，散之無數事物，收之只二百字，又收之則一字并無。

噫！先生之學致其大而精之者也，雖以之讀千萬經可也。先生不仕，其事業不得槩見。自先生以義理之學爲教，非惟當辰陶育得多人材而傳述講摩至今六省之民忠義感發，奮不顧身。雖以深仁厚澤固結人心，庸非開喻有所自來而能如是乎？

Tằng kiến tiên sinh di thư: Đại học thiên thất bách tự, tản chi vô số sự vật, thu chi chỉ nhị bách tự, hựu thu chi tắc nhất tự tịnh vô.

Y! Tiên sinh chi học trí kỳ đại nhi tinh chi giả dã, tuy dĩ chi độc thiên vạn kinh khả dã. Tiên sinh bất sĩ, kỳ sự nghiệp bất đắc khái kiến. Tự tiên sinh dĩ nghĩa lý chi học vi giáo, phi duy đương thời đào dục đắc đa nhân tài nhi truyền thuật giảng ma chí kim Lục tỉnh chi dân trung nghĩa cảm phát, phấn bất cố thân. Tuy dĩ thâm nhân hậu trạch cố kết nhân tâm, dung phi khai dụ hữu sở tự lai nhi năng như thị hồ?

(Từng thấy tiên sinh để trong sách vở lời này: “Sách Đại học một nghìn bảy trăm chữ, tan ra gồm vô số sự vật, tóm lại còn hai trăm chữ, lại tóm nữa thì một chữ cũng không.”

Hay thay! Sở học của tiên sinh, thật là rộng lớn mà tinh vi vậy, dẫu đọc bất cứ ngàn muôn kinh sách nào cũng rõ nghĩa lý được. Tiên sinh không khứng ra làm quan, nên đại khái không thấy được sự nghiệp. Từ thuở tiên sinh lấy lối học nghĩa lý để giáo hoá, chẳng những đương thời đào tạo được nhiều bậc nhân tài mà còn truyền thuật, giảng luận trau dồi về sau, tới nay dân gian trong sáu tỉnh Nam Kỳ, tỏ lòng trung hiếu, cảm phát dám cả hy sinh tính mạng. Xét ra tuy nhờ đức thâm nhân của đế vương nhuần gội, cố kết chặt nhân tâm, nhưng nếu không có công đức mở mang huấn dụ của tiên sinh từ thuở trước thì làm sao có nhân tâm được như thế?) (Gia Định xử sĩ Sùng Đức Võ tiên sinh bi minh – Lương Khê văn thảo bổ di)⁽¹⁴⁾

Những bài bi minh, bi ký này ngày nay còn lưu giữ trên những tấm bia đá trải bao nắng mưa vẫn tồn tại trên mảnh đất phương Nam như những chứng tích cho một phần văn hoá truyền thống của cả nước đã được tiếp nối tại vùng đất mới mẻ này. Nó còn là chứng tích cho những đóng góp của Phan Thanh Giản trong lĩnh vực văn hoá nói chung ở Nam Bộ.

Trong sáng tác của Phan Thanh Giản còn cho thấy tình hình giao lưu văn hoá của các nhân sĩ từ các vùng miền khác nhau trong cả nước vào thế kỷ XIX đã diễn ra cả trong chiều sâu lẫn chiều rộng. Những trao đổi bàn luận qua thư từ, thơ ca, tựa bạt giữa các thi nhân cũng cho thấy các tác giả văn học Hán Nôm Nam Bộ thời kỳ này chú ý nhiều hơn đến vấn đề thể loại văn học, đến vấn đề lý luận văn học. Bộ phận sáng tác của Phan Thanh Giản trong Lương Khê thi thảo và Lương Khê văn thảo sẽ là những dữ liệu cho việc nghiên cứu một vài sự kiện văn hoá, lịch sử của nước nhà và cho từng địa phương trong chừng mực nào đó. Có thể nói, bằng những hoạt động cụ thể của mình, Phan Thanh Giản có những hoạt động tích cực cho nền văn hoá dân tộc nói chung và với văn hoá văn học Hán Nôm ở Nam Bộ nói riêng.

Ghi chú

“Nghiên cứu này được tài trợ bởi Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (VNU-HCM) trong đề tài mã số C2014-18b-03”.

1. Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam liệt truyện, (bản dịch của Viện Sử học Việt Nam), tập 4, tái bản lần thứ 2, Nxb. Thuận Hoá, Huế, 2005, tr.41.
2. Theo Phan Thanh Giản, Tiên phụ lỗi thư tịnh thuật trạng, trong Phan Lương Khê lịch sử tập, bản chép tay của Diệp Bá Ngự phụng sao những năm 1939, 1940, hiện lưu trữ tại Thư viện Viện Hán Nôm Hà Nội, ký hiệu A.3189.
3. Theo Phan Thanh Giản, Tiên phụ lỗi thư tịnh thuật trạng, trong Phan Lương Khê lịch sử tập, bản chép tay của Diệp Bá Ngự phụng sao những năm 1939, 1940, hiện lưu trữ tại Thư viện Viện Hán Nôm Hà Nội, ký hiệu A.3189.
4. Theo tài liệu Phan Thanh Giản et sa Famille của Pierre Daudin và Lê Văn Phúc, chuyển dẫn theo Nguyễn Duy Oanh, Chân dung Phan Thanh Giản, sđd., tr.10.
5. Các địa danh này là địa danh cũ dưới triều Nguyễn.
6. Phan Huy Lê (2006), “Phan Thanh Giản (1796-1867), con người, sự nghiệp và bi kịch cuối đời”, trong Thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, sđd, tr.287.
7. Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, tập 7, Viện sử học Việt Nam dịch, NXB Giáo dục, tr.1191.
8. Đại Nam thực lục, tập 8, tr.344.
9. Nguyễn Khuê, Cao Tự Thanh, 100 câu hỏi đáp về Gia Định Sài Gòn – Văn học Hán Nôm ở Gia Định Sài Gòn, NXB Văn hóa văn nghệ, 2011, tr.198-199.
10. Năm 1831, Phan Thanh Giản được cử làm Hiệp trấn Quảng Nam, nhận mệnh đi đánh dẹp quân man ở nguồn Chiên Đàn, núi Xả Bá, nhưng thất bại. (Xem Đại Nam thực lục, tập 3, tr.185-187.)
11. Một chút nhỏ nhoi: nguyên văn “quyên ai” (giọt nước, hạt bụi), có ý chỉ ít ỏi, nhỏ nhoi.
12. Thất bại từ việc dẫn quân dẹp man ở Chiên Đàn, Phan Thanh Giản bị cách chức, tháng 11 năm 1830 đến tháng 6 năm 1831 cho phái theo đoàn đến Giang Lưu Ba, Hòn Cau và Hạ Châu để gắng công chuộc tội.
13. Tháng 6, sau khi Phan Thanh Giản đi Giang Lưu Ba về, được khôi phục chức Hàn lâm kiểm thảo, sung Nội các hành tẩu. Tháng 9, ông lại được thăng chức Hộ bộ viên ngoại lang, thự Thừa Thiên phủ thừa.
14. Ca Văn Thỉnh dịch.

Nguồn: Tạp chí Đại học Sài Gòn, Bình luận văn học, Niên giám 2016

1. Khái quát về tác giả, tác phẩm Kim cổ kỳ quan

1.1. Về tiểu sử tác giả Kim cổ kỳ quan Nguyễn Văn Thới

Nguyễn Văn Thới (1866-1926), tự xưng là Ba Thới, thường được gọi là Ông Ba, người làng Mỹ Trà, Thị xã Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp, mất tại xã Kiến An, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. Ông sinh trưởng trong một gia đình bình dân, có học chữ Nho. Ông trưởng thành trong thời kỳ Pháp đã mở cuộc đô hộ nước ta. Ông là một nhân sĩ có tinh thần yêu nước, chống Pháp. Ông quy y theo đạo Bửu Sơn Kỳ Hương, dời cả gia đình về vùng Láng, gần chùa Bửu Hương Tự vào khoảng 1906[1]. Nhờ kết thân với ông Trần Văn Nhu (con trai của Quản cơ Trần Văn Thành[2]), một đệ tử của Phật Thầy Tây An (tức Đoàn Văn Huyên, 1807-1856, người sáng lập giáo phái Bửu Sơn Kỳ Hương, cũng là một nhà yêu nước), có tiếng đạo hạnh cao siêu, nên Nguyễn Văn Thới có điều kiện lĩnh hội giáo lý nhà Phật, hiểu lẽ hưng vong của đất nước. Năm 1913, Nguyễn Văn Thới và Trần Văn Nhu bị lính Pháp bao vây ở chùa Bửu Hương Tự nhưng may mắn trốn thoát. Sau vụ này, để tránh sự theo dõi của nhà cầm quyền, ông bèn dời nhà về làng Kiến An, huyện Chợ Mới, Long Xuyên (nay thuộc An Giang) vào năm 1914 và ở đó cho đến khi ông mất, năm 1926[3].

Xem tiếp...

Cửa chính đình Thi Phổ

Kiến trúc đình Thi Phổ

            Đình Thi Phổ được công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Tỉnh vào năm 2014. Đây cũng là di tích kiến trúc nghệ thuật đầu tiên ở Mộ Đức được xếp hạng. Đình có công trình kiến trúc cổ đặc sắc mang tính nghệ thuật đắp nổi và điêu khắc rất có giá trị.

Xem tiếp...

Nguyễn Ngọc Quận[*]

MỞ ĐẦU

Bộ sách Kim cổ kỳ quan của tác giả Nguyễn Văn Thới (1866-1926) được viết bằng chữ Nôm, áng chừng hoàn thành trong khoảng 1900-1926. Bộ sách gồm 9 quyển được đặt tên riêng, với tổng số khoảng 24.000 câu thơ, được xem như một bộ "Thánh kinh" đối với một số bộ phận tín ngưỡng tại Miền Tây Nam Bộ. Rất nhiều người biết đến bộ sách này thông qua một vài bản in quốc ngữ trước 1975. Đây là bộ sách vốn viết tay bằng chữ Nôm, rất ít người biết đến. Ngoài nội dung tư tưởng tiến bộ của bộ sách (khuyến thiện, trừng ác, yêu nước, chống Pháp...) cần được nghiên cứu tìm hiểu, toàn bộ chữ Nôm trong tác phẩm được xem là chứng tích chữ Nôm Nam Bộ, tài liệu quý về văn tự Nôm cần được bảo tồn.

Xem tiếp...